26 خرداد، بمناسبت صد و سیُ و دومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (112 )
«… قوام (الملک)، پس از گفت و گو با شاه، با دیدن من آمد. او گفت که شاه از شنیدن اینکه روس ها ممکن است به جنگ ادامه دهند و تهران را تصرف کنند بسیار ناراحت است و نمی‌داند در این صورت چه بر سر کشور و خود وی خواهد آمد. بعضی از افسران به شاه توصیه کرده بودند از نو اسلحه به دست گیرد و تا آخر بجنگد. اما قوام به شاه توصیه کرده است که از این کار بپرهیزد و بداند که یگانه امید وی در آن کاری نهفته است که احتمالاً انگلیسی‌ها توصیه می‌کنند…
( قوام می‌گفت که)« من نشانه‌های شومی یافتم که شاه گویا خیال دارد یا به سفارت انگلیس پناهنده شود و یا به یکی از مستعمرات انگلیس فرار کند.» من در پاسخ با خشنودی ( به قوام ) تذکر دادم که مناطق وسیعی در ایران وجود دارد که هر چه پیش آید ، اشغال نشده باقی خواهند ماند…»
«گزارش ریدر بولارد به وزارت خارجه»
◀اسناد و مدارک رسمی انگلیس و آمریکا در بارۀ اشغال ایران در جنگ جهانی دوم
* اسناد زیر از کتاب دکتر انور خامنه ای « سالهای پرآشوب » بخش دوم آورده می‌شود:
2 – جعفر مهدی نیا « نخست وزیران ایران» – جلد پنجم ، انتشارات پانوس- 1371 – نگاه کنید به صص 612 -595
* گزارش وزارت خارجه انگلیس به سرریدر بولارد، وزیر مختار انگلیس در ایران
30 / 6/ 1941 (9/4/1320)
وخا 371 – 27150 – ای 3514
محمد علی مقدم، وزیر مختار ایران، طبق تقاضای پیشین خود، با آقای ایدن ملاقات کرد. وی نخست از حملۀ نیروهای آلمان به کشور اتحاد جماهیر شوروی اظهار خوشنودی کرد و اظهار داشت امیدوار است در اثر این تجاوز هر دو کشور تضعیف شود و، در نتیجه قدرت بریتانیا افزایش یابد. آقای ایدن در پاسخ او کوشید به وی بفهماند که این تجاوز ممکن است سرانجام بدی هم داشته باشد. زیرا اگر نیروهای آلمانی بتوانند پیشرفت خود را تا سرزمین قفقاز ادامه دهند ، ممکن است پی‌آمدهای زیان بخشی برای ایران داشته باشد. وی سپس به تجمع کارشناسان آلمانی و فعالیت سیاسی نازی‌ها در ایران اشاره کرد و از سفیر ایران خواست از دولت متبوع خود تقاضا کند خود را از شر آلمانی هایی که در ایران کار می‌کنند رها سازد. مقدم در پاسخ وی اظهارداشت که اتباع آلمان در ایران عموماً کارشناس فنی اند و اخراج آنها کار ساده‌ای نیست. زیرا موجب اختلال در امور اقتصادی ایران خواهد شد. وی افزود که علت استخدام این کارشناسان از آلمان این بوده که دولت متبوع او نتوانسته است چنین کارشناسانی را از انگلستان استخدام کند . آقای ایدن ظاهراً به قصد دلجویی، به مقدم اطلاع داد که دولت انگلیس تا چند ماه دیگر لوازم مورد نیاز برای تکمیل 12 فروند هواپیمای هریکن را به کارخانۀ هواپیما سازی شهباز تهران تحویل خواهد داد. این کارخانه زیر نظر کارشناسان انگلیسی کار می‌کند. آقای ایدن اظهار داشت که امیدواراست این اقدام دولت انگلیس موحب خوشنودی شاه ایران بشود.
3 /7 / 41 ( 12/4/ 20
وخا 371 – 27230 – ای 3444
* یادداشت در باره مذاکرات لئو پولد امری، وزیر امور هند، با ایدن ، وزیر خارج انگلیس
آقای امری عقیده داشت که علت اصلی تهاجم آلمان به اتحاد شوروی ضرورت دستیابی به منابع عمدۀ نفت بوده‌است. به نظر او، زمامداران آلمان، پس از شکست توطئه شان در عراق و سوریه ، اکنون متوجه منابع نفت باکو شده و می‌کوشند آن را به جنگ آورند. اگر پایشان به آنجا برسد، باید منتظر هرگونه حادثه‌ای در ایران بود. آقای امری همکاری نزدیک با روسها را برای جلوگیری از این خطر لازم می‌دانست و پیشنهاد می‌کرد دولت اعلیحضرت طرح عملیات مشترک بریتانیا و اتحاد شوروی را در ایران مورد بررسی قراردهند. آقای ایدن گرچه کمک به روسها را برای جلوگیری از پیشرفت آلمان لازم می‌شمرد، لیکن با پیشنهاد آقای امری در مورد طرح عملیات مشترک در ایران موافق نبود.
9/7 / 41 ( 15 / 4 / 20)
وخا 371 – 27230 – ای 3444
* یادداشت مذاکرات هیو دالتون، وزیر اقتصاد جنگی، با امری
آقای دالتون امکان محاصرۀ بندر و لادی وستوک را از جانب نیروهای ژاپن مورد بررسی قرار می‌داد و معتقد بود در چنین حالتی تنها راه کمک رسانی به اتحاد شوروی از طریق ایران خواهد بود. آقای دالتون، از این جهت، کنترل شبکۀ راه آهن ایران را دارای اهمیت بنیادی می‌پنداشت و پیشنهاد می‌کرد نیروهای ما، با همکاری شوروی، ایران را اشغال کند. آقای امری اظهار داشت که خود او هم با این طرح موافق است و در ما ژوئن گذشته به وزیر امور خارجه پیشنهاد کرده، ولی مورد قبول قرار نگرفته‌است.
7/7/ 41 ( 16 /4 /20)
وخا 371 – 27230 – ای 27150
* گزارش بولارد به وزارت به وزارت خارجه
… مردم ایران به شدت ضد روس و، در مجموع ، ضد انگلیسی‌اند. آنها از سیاست بی‌طرفی شاه، که شما در جریان بحران عراق از آن ناراضی نبودید، پشتبانی می‌نمایند. اما این امر ضرورتاً مانع نمی‌شود که روزنامه‌ها از فعالیتهای آلمان‌ها و سوء استفادۀ آنها از میهمان نوازی ایران و ایجاد خطر برای این کشور انتقاد نکنند.
7/7 / 41 ( 16 /4/20)
وخا 371 – 27230 – ای 3707
* گزارش استافورد کریپس به وزارت خارجه انگلیس
امروز عصر، برای تسلیم یادداشت نخست وزیر ( چرچیل ) به ژنرال استالین، به کاخ کرملین رفتم. استالین به گرمی مرا پذیرفت. هنگامی که در یادداشت مزبور ملاحظه کرد دولت اعلیحضرت تعهد کرده‌است، با توجه به شرایط زمانی و جغرافیایی، آنچه منابع فزاینده مان اجازه می‌دهد در اختیار دولت اتحاد شوروی قرار خواهد داد، سپاسگزاری خود را ابراز کرد و آنگاه نگرانی خود را از وضع ایران و فعالیت روز افزون آلمان‌ها در آنجا شرح داد. او ادعا می‌کرد شش تا هفت هزار آلمانی در ایران متمرکزشده‌اند و معتقد بود که عمال آلمان و ایتالیا در صدد خرابکاری در منابع نفت باکو و تأسیسات نفتی بریتانیا در جنوب ایران‌اند. وی توصیه می‌کرد که دولتهای بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی علیه این خرابکاران دست به اقدام مشترکی بزنند. من اظهار داشتم که دولت اعلیحضرت از خطر تجمع اتباع دولتهای محور در ایران آگاه است، و افزودم به نظر دولت متبوع من، شایسته است از جانب دولتین بریتانیا و اتحاد شوروی یادداشتهای مشابهی دراعتراض به حضور ابتاع آلمان در ایران تسلیم این دولت شود. استالین فوراً با آن موافقت کرد. لیکن به نظر من شایسته است همزمان با تسلیم یادداشتها، تهدیدهای نظامی نیز به عمل آید. بسیار مناسب است که دولت شوروی را تشویق کنید که با تمرکز نیروهای خود در سراسر مرزهای شمالی ایران، جدی بودن یادداشتش را به ایران تذکر دهد. همچنین ما نیز باید تهدید نظامی مشابهی را در مرزهای جنوبی ایران انجام دهیم.
9/ 7/ 41 (18 / 4/ 20)
وخا 371 – 27230 – ای 27151
* گزارش بولارد به وزارت خارجه انگلیس
… شاه احتمالاً از دست زدن به اقدام شدیدی علیه آلمانیها به علت آن بیمناک است که در اثر آن ممکن است حکومت آلمان آشکارا وی را مورد حمله قرار دهد و مردم ایران را علیه وی تحریک کند. این امر نشانۀ آن است که او می‌داند تا چه اندازه فاقد محبوبیت در میان مردم ایران است. با وجود این ، غرور وی و ترس و هراسی که وزیرانش از دیدن او احساس می‌کنند روی هم مانع آن می‌گردد که وی کاملاً این مطلب را درک کند…
10 / 7 / 41 (19/4 / 20)
وخا 371 – 27230 – ای 3707
* تلگراف رمز ژنرال ویول، فرمانده نیروهای انگلیس در هند، به دولت انگلیس
… ما باید بدانیم که پاک کردن ایران از حضور آلمانیها برای دفاع ازهند ضرورت فوری دارد. اگر این کار انجام نشود، امکان دارد حوادثی نظیر آنچه در عراق روی داد و اخیراً موفق به برطرف ساختن آن شدیم، باز هم تکرار شود. لازم است با رو‌ها برای اقدام در ایران همدست شویم و در صورتی که دولت کنونی ایران آماده برای انجام کمکهای لازم جهت تأمین این کار نباشد، باید حکومت دیگری جاگزین آن شود که حاضر برای انجام آن باشد. حالا که هنوز نتیجۀ تهاجم آلمان به روسیه معلوم نیست، باید برای رسیدن به این هدف حداکثر فشار ممکن را به کار برد.
10 / 7 / 41 ( 19/4/20)
وخا 371 – 27230 – ای 3707
* گزارش ایدن به دولت انگلیس
امروز مایسکی، سفیر شوروی، طبق قرار قبلی به دیدن من آمد. وی اظهار می‌داشت که دولت متبوعش قصد دارد برای رویارویی با خطر سهمگینی که در نتیجۀ نفوذ آلمان‌ها در ایران هر دو کشور بریتانیا و اتخاد جماهیر شوروی را تهدید می‌کند، اقدامی فوری صورت دهد. من از او پرسیدم به نظردولت متبوع اواین اقدام به چه صورت باید باشد؟ مایسکی اظهار داشت به نظر او باید تقاضای مشترکی مبنی بر اخراج آلمان‌ها از ایران تسلیم این دولت شود، زیرا حضور آنها در ایران امنیت کشورهای مجاور را به خطر انداخته‌است . سئوال کردم اگر ایران از اخراج آلمان خودداری کرد، دولت شوری چه نوع اقدامی را در برابر آن توصیه می‌کند؟ وی اظهار داشت که در چنین حالتی دولتین بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی باید یکدیگر مشاوره کنند و نظر خود را روشن سازند. به نظر او ، برای وادار ساختن ایران به تسلیم می‌توان از اقدامات اقتصادی استفاده کرد.
11/7/41 (20/4/20)
وخا 371 – 27151 – ای 3840
* تلگراف بولارد به وزارت خارجه
دیروز منصور، نخست وزیر ایران ، ضمن دیداری که باو داشتم ، نگرانی خود را از شایعات مبنی بر تصمیم دولت بریتانیا برای اعزام نیرو به ایران ابراز داشت و می‌گفت به نظر او این کار با سیاست دولت اعلیحضرت دایر بر احترام به بی‌طرفی دولتهای دیگر مباینت دارد. من نیز شخصاً نمی‌توانم نگرانی خود را از این شایعات پنهان دارم. آیا تقاضای اخراج تمام آلمان‌ها با این سیاست همیشگی دولت اعلیحضرت مطابقت دارد؟ به عقیدۀ من، نه. گرچه مطمئنم که ستون پنجم آلمان در ایران مشعغول فعالیت است، ولی به گونه‌ای شگفت انگیز نمی‌توانیم برای اثبات آن شواهد کافی نشان دهیم! به نظر من، به جای اعزام نیرو به ایران، با هرگونه تهدید نظامی، بهتر است تهدید به تحریم اقتصادی را به عنوان پشتوانه یادداشت پیشنهادی در نظرگرفت. من تمام کوشش خود را به کار خواهم برد تا با شاه ایران دیدار و در بارۀ خطر آلمانی‌های مقیم ایران با وی گفت و گو کنم.
14 / 7 / 41 ( 23/4 / 20)
وخا 371 – 27230 – ای 3844
* تلگراف کریپس به وزارت خارجه
پیرو گزارش پیشینم… در بارۀ اعتراض به فعالیت خرابکارانۀ آلمانیها در ایران و ملاحظات مربوط به احترام به بی‌طرفی ایران، ناگزیرم نظرم را دراین باره توضیح دهم. من معتقدم ما در شرایطی نیستیم که بتوانیم سیاست خود را پابند به این گونه ملاحظات بسازیم . نقشۀ کنونی اروپا به وضوح نتایج سیاست پیشین ما و سیاست آلمانیها را نسبت به دول کوچک بی‌طرف نشان می‌دهد. در مورد نروژ هم ، هنگامی که حاضر به ترک روش سنتی خود در احترام به بی‌طرفی شدیم، به اندازۀ کافی سرعت عمل از خود بروز ندادیم. چون ممکن است تا چند هفته دیگر دولت اتحاد شوروی در موقعیتی نباشد که اساساً تهدیدی نسبت به ایران شمرده شود، دست کم در وضغ کنونی عامل زمان اهمیت فراوان دارد . بدیهی است در چنین شرایطی روش افزایش تدریجی فشار و نفوذ به هیچ روی کافی نیست. هیچ دلیلی وجود ندارد که همراه تقاضایمان دست به یک نمایش قدرت نظامی نزنیم. اگر از این راه هم نتوانستیم نتایج مطلوب را بدست آوریم و باز هم ا ز اقدام مثبت نظامی خود داری کردیم، آن‌وقت باز هم، مانند گذشته، تهدید نظامی را تا نتیجه گیری منطق از آن دنبال نکرده‌ا یم.
14 / 7 / 41 ( 23 /4/20)
وخا 371 – 27230 – ای 3844
حاشیۀ تلگراف کریپس
اظهار نظر ایدن در بارۀ پیشنهاد کریپس – پیشنهاد کریپس از سیاست انگلستان فراتر می‌رود و احتمالاً از حدود آنچه فعلاً امکانات عملی ماست خارج است. بنابراین قابل پذیرش نیست.
14/7/ 41 (23/4 /20)
وخا 371 – 27230 – ای 3856
* تلگراف وزارت خارجه به بولارد
…امروز آقای مایسکی با وزیر خارجه دولت اعلیحضرت ملاقات کرد. در این دیدار، مسئلۀ فعالیت خرابکارانه اتباع آلمان در ایران و امکانات و روشهای مقابله با آن مورد بررسی قرار گفت. طرفین توافق کردند که نخست یک اقدام مشترک دیپلماتیک نسبت به دولت ایران به عمل آید. سپس، در صورت لزوم، فشار اقتصادی به آن افزوده شود…
17/ 7 /41 (26 / 4/20)
وخا 371 – 27230 – ای 4065
* تلگراف کریپس به وزارت خارجه
… سیاست ما در مورد ایران واقع بینانه نیست. آلمان‌ها به سوی قفقاز پیش می‌روند و ممکن است فرصت از دست برود. ما باید پیش از آنکه فرصت از دست برود حداکثر فشار سیاسی و، در صورت لزوم، فشار اقتصادی و نظامی را بر ایران وارد آوریم. به نظر من، هنگام آن فرا رسیده‌است که فوراً این فشار را وارد آوریم و اجازه ندهیم که این موضوع، آن گونه که ایرانیان خواستار آن اند و برای آن می‌کوشند، بیش از این کش پیدا کند…
19/7/ 41 ( 27 / 4/ 20)
وخا 371 – 27230 – ای 4141
* تلگراف ژنرال ویول به لندن
پیرو تلگراف پیشینم، خاطرنشان می‌سازم که برای جلوگیری از پیشروی آلمانیها به سوی هندوستان باید اقدام فوری صورت گیرد. ما در موقعیتی قرار داریم که می‌توانیم با هماهنگی با روسها فشار اقتصادی و سیاسی شدید بر ایران اعمال کنیم، و نباید در این اقدام تردید به خود راه دهیم. هر گونه غفلتی در این باره باعث آن خواهد شد که آلمانیها با همکاری دولتهای ایران و افغانستان و بر خورداری از حمایت فعال آنها، و نیز با پشتیبانی نیروی هوایی نیروهای موتوری خود، تا مرزهای هند پیشروی کنند…
19/7 / 41 (28/4 / 20)
وخا 371 – 27230 – ای 4141
* نامۀ ایدن به سر هوراس سیمور، معاون وزارت خارجه
… من مطمئن نیستم که رؤسای ستادمان در صورت لزوم نیرویی برای فرستادن به جنوب ایران در دسترس خود داشته باشند. امیدوارم به ژنرال ویول فهمانده شود که به هیچ روی در برابر ایران سیاست مماشات پیش نگرفته‌ایم. افزون براین، تا هنگامی که ندانیم برای اثر بخش بودن تهدیدهایمان چه نیرویی در اختیار داریم، دست زدن به تهدید نظامی بیهوده است…
21 / 7 / 41 ( 30/ 4 / 20)
وخا 371 – 27230 – ای 4036
* تلگراف بولارد به وزارت خارجه
… هنوز دولت ایران به یادداشت مشترکی که من و سفیر شوروی دو روز پیش به عامری، وزیر خارجه ایران، تسلیم کردیم، پاسخی نداده‌است. من و اسمیرنوف براین باوریم که دولت ایران، گرچه به خطر آلمان آگاه است و همین حالا نیز می‌کوشد به صورت ندریجی از شمار آنها بکاهد، لیکن حاضر نیست فوراً یا در مدت کوتاهی گروه زیادی از آنها بیرون راند…
21 / 7 / 41 ( 30/4 / 20)
*نامۀ چرچیل به ژنرال ویول
… من نیز به طور کلی با نظرهای شما موافقم و میل دارم از طرف بریتانیا و روسیه به ایرانیان اتمام حجت کنم که بی‌معطلی آلمانیها را بیرون بریزند و یا عواقب خودداری از چنین کاری را پذیرا شوند. مسئله از نظر ما این است که در صورت خود داری آنها چه نیرویی را در اختیار خواهیم داشت…
22/ 7 / 41 ( 31 / 4 /20)
* نامۀ ایدن به چرچیل
… هر قدر بیشتر امکاناتمان را مورد توجه قرار می‌دهیم، برایم آشکارتر می‌شود که همه چیز بستگی به توانایی ما در تمرکز نیروی کافی در عراق برای حفاظت از منابع و تأسیسات نفتی ایران دارد. تا هنگامی که وضع نظامی شایسته ای نداشته باشیم، حتی اقدام به فشار اقتصادی هم ممکن است خطرناک باشد. چون شاه به خوبی از ارزش حوزۀ نفتی برای ما آگاه است، و احتمال دارد در صورت احساس خطر، خودش نخستین گام را علیه ما بدارد . هم اکنون گزارشهای امید بخشی در بارۀ تمرکز نیروهای ما در مرزهای جنوب غربی ایران رسیده است ، لیکن هنوز برای یک اقدام مؤثر کافی نیست. باید هر چه سریعتر و بیشتر نیروهای خود را در عراق تقویت کنیم. اگر بتوانیم کار را پیش از شکست سهمگین روسها در جنوب انجام دهیم، آن وقت شانس زیادی وجود دارد که بتواینم، بدون توسل به زور، آنچه می‌خواهیم به ایران تحمیل کنیم…
24 / 7 / 41 ( 2 /5 / 20)
وخا 371 – 27231
* گزارش بولارد به وزارت خارجه انگلیس
… به وزیر امور خارجه ایران تذکر داده شد که حکومت اعلیحضرت با حکومت شوروی که مایل است سریعاً شاهد کاهش هشتاد در صد از شمار آلمان‌ها باشد همراه است و خاطر نشان گردید که میزان معین شده از جانب حکومت اعلیحضرت خیلی کمتر از در صد بالاست.
26 / 7/ 41 ( 5/5/20)
وخا 371 – 27231 ای 4141
* یادداشت مذاکرات سیمور ، معاون وزارت خارجه ، با ایدن
… به آقای ایدن تذکر دادم که در مورد فعالیت و نفوذ آلمانیها در ایران، ما و روسها مقاصد متفاوتی داریم. هدف روسها این است که نفوذ آلمانیها را در ایران ریشه کن سازند. از این‌رو، در مورد تعداد آنها که همه در شمال ایران هستند غلو می‌کنند. ولی به نظر من، خطر فعالیت نازی‌ها نسبت به تأمین جریان نفت جنوب ایران، در مقایسه با خطر آنها در شمال، نسبتاً ناچیز است. تا هنگامی که روسها کنترل کامل قفقاز را در اختیار دارند و نیروهای آنها براین سرزمین مسلط است، خطری بیش از آنچه منابع نفتی آنان را تهدید می‌کرد وجود ندارد. اما اگر آنها کنترل قفقاز را از دست بدهند ، خطری که نفت را تهدید می‌کند صورت حاد پیدا می‌کند . و فقط در این حالت است که مسئلۀ اخراج آلمانیها از ایران برای ما مطرح می‌شود. از این رو، معلوم می‌شود که هدف ما، که به هدفهای روسها شباهتی ندارد، تنها با بیرون راندن آلمانیها از ایران به دست نمی‌آید. همچنین در صورتی که بر این فرض تکیه نکنیم که در دراز مدت روسها کنترل قفقاز را از دست خواهند داد، معلوم می‌شود که در هر حال زمانی فراخواهد رسید که لازم خواهد شد برای حراست از منابع نفت اقدام کنیم، خواه آلمانیها بیرون رانده شده باشند، چه نشده باشند. دور از خرد و منطق است که با استناد به حضور آلمانیها در ایران در صدد تهدید ایرانیان برآییم.
آقای ایدن دراین نکته که هدفهای ما با روسها شباهتی ندارد با من موافق بود. لیکن تمرکزنیروها یمان را در مرزهای ایران لازم و فوری می‌پنداشت. به نظر او، اگر بهنگام تمرکز نیروها هنوز با ایرانیان مشغول مذاکره برای اخراج آلمانیها بودیم، این تمرکز نیروها موجب تقویت موضعمان خواهد شد. اما اگر به مرحله ای رسیده بودیم که تسلط روسها بر قفقاز از میان رفته و جریان نفت مستقیماً به خطر افتاده بود، آن وقت می‌توانیم فوراً برای تسخیر مناطق نفت خیز اقدام کنیم.
28 / 7 / 41 (7/5 20)
وخا 371 – 27231 ای 4244
* تلگراف رمز بولارد به وزارت خارجه
دیروز، بیست و هفتم ژوئیه، با نخست وزیر ایران ملاقات کردم. وی به من اطلاع داد که بیرون راندن چهار پنجم آلمان‌ها مغایر معاهدۀ ایرانی‌ها با آلمان و سیاست بی‌طرفی آنها خواهد بود. وی گفت در خواست چنین چیزی با حق حاکمیت ایران نیز مغایرت دارد. او مرا مطمئن ساخت که دولت ایران می‌داند که باید نسبت به فعالیت آلمان‌ها هشیار باشد. همچنین برای کاهش آلمانی‌های مقیم ایران تا جایی که امکان دارد تلاش می‌کند. من با حدت در بارۀ امکان کودتا از جانب آلمانیها صحبت کردم و خطر خرابکاری و نظایر آن را از طرف آنها به نخست وزیر گوشزد کردم و بویژه بار دیگر از سه تن آلمانی بسیار خطرناک نام بردم . آقای منصور اقداماتی را که دولت ایران در نظر دارد برای جلوگیری از خطر آلمان‌ها انجام دهد به تفصیل شرح داد. او به تلاشهای دولتش در راه تعویض آلمانی هایی که در وزارتخانه‌ها و کار خانه‌های دولتی کار می‌کنند اشاره کرد و گفت که کاشناسان آلمانی را از ادارۀ رادیو برداشته و شش تن از اتباع آلمان را که پروانۀ اقامتشان منقضی شده بود اخراج کرده است. وی همچنین اظهار داشت که قراراست ده نفر آلمانی دیگر نیز در عرض ده روز آینده ایران را ترک کنند. او گفت در نظر دارد رئیس شهربانی تبریز را احضار کند و به او دستور دهد صورت کاملی از اسامی و مشخصات تمام آلمانی‌های ساکن آنجا را تهیه کند. افزون بر این، یک ناوچه توپداردیگر را نیز برای مراقبت از کشتیهای بازرگانی آلمان که در بندر شاهپور لنگر انداخته‌اند گماشته است. به نخست وزیر اطلاع دادم که این اقدامات نمی‌تواند رضایت خاطر حکومت اعلیحضرت را جلب کند. موضوع فوریت دارد و مسئله هفته‌هاست، نه سالها. لیکن هر دلیلی آوردیم بی‌فایده بود. ما ( سفیر شوروی و من) با یکدیگر همرأییم که اعمال تحریمهای اقتصادی احتمالاً موجب اخراج کامل گروه زیادی از آلمانی ها نخواهد شد.
* تلگراف رمز وزیر خارجه ایران به سفارت ایران در مسکو
تاریخ: 6 مرداد 1320
از شرح زندگی مذاکرات با کمیساریای خارجه و سفیر کبیر انگلیس آگاهی حاصل شد. راجع به اشاره‌ای که به تحریکات انگلیس‌ها وارد کردن روسها به این قبیل تقاضا‌ها نموده‌اند، این مطلب صریحاً به جناب عالی اشعار و تذکر داده شد بود که این رفتار روسها بکلی منافی اظهارات دوستانۀ یک ماه اخیر آنها است و ناشی از نزدیکی با انگلیس است. اینها افکاری است که انگلیس‌ها به آنها القا می‌کنند. به طوری که سفیر کبیر انگلیس به شما اطلاع داده است، انگلیس‌ها هم راجع به آلمانیها اظهاراتی کرده‌اند، منتها رویۀ آنها ملایم‌تر و به جلب توجه دولت به خطرات احتمالی از تبلیغات آلمانی ها قناعت شده است. ولی در مقابل، روسها را تحریک کرده‌اند که در خواستهای شدیدتر بنمایند. در این موضوع با سفیر کبیر انگلیس به طور مختصر مذاکره و به او بفهمانید که این رویه جز تولید اشکال و ازدیاد نگرانی نتیجۀ دیگری ندارد. مخصوصا خاطر نشان کنید که این طرز رفتار خیلی پرخطرتر از مخاطرات احتمالی است که می‌خواهند از آن احتراز شود. با مراقبت شدید دولت، این گونه تصورات مورد ندارد، مگر اینکه مقصودشان این باشد که به این عنوانها و بهانه جوییها ما را از بی‌طرفی خارج کنند. چنین قضیه‌ای را دولت ایران جالب مخاطرات بزرگ سیاسی و زیانهای مهم اقتصادی می‌داند. به علاوه، اجبار دولت ایران به اتخاذ چنین سیاستی مخالف استقلال و حاکمیت ایران است و برای دولت غیر قابل قبولی می‌باشد.
در مذاکرات مجدد با کمیساریای خارجه، موقعیت دولت را در مقابل این درخواست جداً خاطرنشان و یاد آور شوید که در بیست سال اخیر، با اینکه از اطراف تشبثات زیاد برای ظنین ساختن ما نسبت به دولت شوروی به عمل آمده، هیچ گاه از رویۀ دوستانه نسبت به آن کشور منحرف نشده و در تمام این مدت سیاست صداقت آمیز خود را حفظ نموده ایم. حالا هم موجبی دیده نمی‌شود که مستلزم تغییر این وضعیت باشد تا ایجاد نگرانی کند.
آیا تصور می‌کنید دولت آن اندازه قدرت ندارد که رفتار یک عده اتباع آلمان را تحت نظارت و مراقبت قراردهد؟ روسها، که از وجود آلمانیها در ایران برای خود تصور خطر می‌کنند، باید ملتفت باشند که اجرای تقاضای آنها، به طوری که در نظر گرفته‌اند، برازنده نیست و انجام در خواست آنها با هیچ اصولی وفق نمی‌دهد. در زمینۀ دلایلی که در بالا گفته شد، بخواهید دولت را در اقدامات خود آزاد بگذارند و به دولت اعتماد داشته باشند. یقین بدانند همان طور که تاکنون عمل شده، در این مورد از حفظ حقوق مشروع آنها خود داری نخواهد شد. بنابراین، چرا تقاضای خود را به طریقی می‌کنند که برای ما قابل قبول و اجر نباشد؟ مناسبات دوستی و رویۀ مساعدت آمیز دولت، ممکن است خواهش کنند که از عدۀ آنها بکاهیم، که البته تا حدودی که ممکن باشد انجام می‌شود.
در پاسخ تذکاریه سفیرکبیر شوروی(در 28 تیر1320، دولتین شوروی و انگلیس یادداشتهای مشابهی به دولت ایران دادند و خواستار اخراج گروه معینی از اتباع آلمان شدند و تهدید به تحریم اقتصادی کردند. دولت ایران، در 7 مرداد ، طی یاد داشتی آن را رد کرد.) ، شرحی در زمینۀ حسن مناسبات و عدم امکان انجام تقاضای آنها به ترتیبی که خواسته اند تهیه شده ، اما چون سفیر کبیر بیمار است، در اولین ملاقات به او داده خواهد شد. مذاکرات با وزیر مختار انگلیس هم در اینجا دنبال می‌شود. لازم است با کمیساریای خارجه و سفیر کبیر انگلیس مذاکرات را تعقیب و نتیجه را گزارش دهید. در مذاکرات با کمیساریای خارجه مخصوصاً سیاست دوستانه و صمیمیت دولت را خاطر نشان کنید.
جواد عامری