بمناسبت صد و سیُ و دومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (110 )
قانون تصویب شد:
قانون دعاوی اشخاص نسبت باملاک وا گذاری – مصوب ۱۲ خرداد ۱۳۲۱
ماده اول – شکایات و دعاوی اشخاص نسبت باملاک و اموال که از طرف اعلیحضرت پادشاه سابق به اعلیحضرت همایون شاهنشاهی محمد رضا شاه پهلوی منتقل شده و بموجب فرمان ۳۰ شهریور۱۳۲۰ به دولت انتقال یافته‌است بموجب این مقررات، رسیدگی و قطع وفصل می‌شود.
ماده دوم – برای رسیدگی بدوی به این دعاوی یک یا چند هیئت مرکب از سه نفر بنام هیئت رسیدگی و تصفیه امور املاک واگذاری به دولت، دادگستری تشکیل می‌گردد.
تبصره – حوزه رسیدگی هر یک از این هیئتها و همچنین تعیین اینکه کدام یک ثابت و یا سیار خواهد بود بطوریکه مقتضی باشد از طرف وزارت دادگستری معین خواهد شد.
ماده سوم – برای هر یک از این هیئتها رئیس کارمند اصلی وبقدر احتیاج کارمند جانشین به پیشنهاد وزارتدادگستری از طرف هیئت وزیران بین کارمندان قضائی و اداری دولت که بصیر به اینگونه امور و مطلع از قوانین باشند انتخاب می‌شود. رئیس شعبه اول سمت ریاست کل این هیئت را خواهد داشت.
ماده چهارم – وزارت دادگستری بقدر احتیاج کارمندان دفتری و مامورین برای این هیئتها معین خواهد نمود.
ماده پنجم – وزارت دارائی نمایندگانی معین خواهد کرد که در موقع رسیدگی باین شکایات حاضر شده توضحیحات لازمه را در مقابل دعاوی اشخاص بدهند.
ماده ششم – هر کس بهر عنوان(اعم از مالکیت یا وقفیت) نسبت به عین املاک واگذاری یا متعلقات و حدود آن ویا قنوات و حقابه ادعا و یاشکایات راجع به عملیات و تصرفات باواسطه یا بلاواسطه اعلیحضرت پادشاه سابق و مامورین ایشان داشته باش، باید در ظرف مدت ۶ ماه از تاریخ نشر آگهی تشکیلات هیئتهای رسیدگی در هر حوزه شکایت خود را به هیأت تسلیم بنماید خواه بعنوان تصرف غیر قانونی باشد وخواه نسبت بمورد گفتگو در خواست ثبت بنام اعلیحضرت پادشاه سابق شده و یا نشده باشد و خواه سند معامله رسمی بوده ملک در دفتر املاک ثبت شده یا نشده باشد.
تبصره – هیچ دادگاه دیگری صلاحیت رسیدگی به اینگونه دعاوی را (خواه راجع بعین باشد یا منافع) نخواهد داشت.
ماده هفتم – اگر کسی مدعی باشد که انتقال دهند به اعلیحضرت پادشاه سابق یا کسی که ملک از او انتزاع شده حق انتقال نداشته و تصرفات اوقانونی نبوده و شاکی ذیحق در آن ملک می‌باشد می‌تواند در ظرف مدت شش ماه مذکور شکایت خود را به دفتر هیئت رسیدگی تقدیم دارد مشروط براینکه قطع نظر از تصرفات اعلیحضرت پادشاه سابق و صدور سند مالکیت بنام ایشان از جهات دیگری ادعای مزبور ساقط نشده و قابل استعمال باشد.
ماده هشتم – پس از انقضای مدت شش ماه مذکور هیچگونه شکایت و ادعائی نسبت باملاک واگذاری نه در این هیئتها نه در هیچ دادگاهی پذیرفته نخواهد شد.
تبصره – کسانی که در خارج از کشور اقامت دارند می‌توانند تا یکسال از تاریخ اجرا، این قانون شکایت خود را بهیئت‌های نامرده تقدیم دارند.
ماده نهم – شکایت نامه باید بعنوان هیئت رسیدگی و تصفیه املاک واگذاری در ظرف مدت شش ماه مذکور کتبا با تمام مدارک آن به دفتر هیئت رسیدگی و یا به اداره ثبت محل اقامت شاکی در مقابل قبض رسید و یا به پست خانه با پست سفارشی تسلیم شود تاریخ قبض رسید دفتر هیئت رسیدگی و یا اداره ثبت و یا پستخانه تاریخ شکایت محسوب می‌شود شکایت ممکن است تلگرافی هم باشد.
چنانچه هیئت رسیدگی در حوزه تشکیل شود می‌توان شکایت نامه‌های راجع به آن حوزه را به دفتر هیئت رسیدگی آن حوزه تسلیم نمود. در صورتی که شکایت بدون مدارک فرستاده شود دفتر هیئت رسیدگی اخطار می‌نماید که در ظرف یک ماه با رعایت مهلت مسافت کلیه مدارک و اسناد خود را ارسال دارد و الا در خواست او رد خواهد شد.
ماده دهم – رونوشت شکایت نامه و مدارک بوسیله دفتر هیئت رسیدگی به وزارت دارائی ابلاغ می‌شود وزارت نام برده مکلف است منتها در ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ هر گونه اظهاری دارد با مدارک آن کتبا به دفتر هیئت رسیدگی تسلیم نماید.
ماده یازدهم – هیئت رسیدگی می‌تواند از دادگاهها و ادارات مربوطه و مامورین وزارتخانه‌ها و بنگاههای دولتی و ملی، توضیحات لازمه را بخواهد و به پرونده‌های وابسته مراجعه کند و در صورتی که تحقیقی از اشخاص و یا از وضعیت ملک لازم باشد بعمل آورد. دادگاهها و ادارات و مامورین و بنگاههای مذکور مکلفند پاسخ هیئت را داده و تحقیق و عملی را که به آنها رجوع شده‌است انجام دهند. و همچنین اشخاص ذی نفع هم می‌توانند از مدارک موجوده در ادارات و دادگاهها استفاده نمایند.
در دعاوی راجع به موقوفات نماینده اداره اوقاف نیز می‌تواند برای توضیحات و حفظ منافع وقف حضور داشته باشد.
ماده دوازدهم – هیئت رسیدگی می‌تواند شخص شاکی یا نماینده او را برای توضیحات و رسیدگی احضار و همچنین می‌تواند اشخاص دیگری را هم برای توضیح بخواهد و بوسایل لازم و مقتضی تحقیقات محلی بعمل آورد.
ماده سیزدهم – در صورتیکه نسبت به یک ملک چند نفر شکایت کنند هیئت رسیدگی کرده بدوا متصرف قبل از تصرف اعلیحضرت شاه سابق را تشخیص می‌دهد و پس از آن گفتگوی او را با دولت برطبق این قانون قطع و فصل می‌نماید.
چنانچه پس از صدور حکم بدوی در دعوائی در ظرف مدت مذکور در ماده ۶ شکایت تازه‌ای نست بهمان موضوع بشود اگر در هیئت تجدید نظر مطرح باشد آن شکایت برای رسیدگی به هیئت تجدید نظر فرستاده می‌شود و اگر از هیئت تجدید نظر هم حکم صادر شده باشد هر گاه دولت محکوم له باشد موضوع در هیئت بدوی رسیدگی می‌شود و اگر حکم بنفع اشخاص صادر شده باشد شاکی می‌تواند بطرفیت اشخاص در داد گاههای عمومی اقامه دعوی نماید تا در آنجا رسیدگی به عمل آید.
تبصره – تشخیص هیئت رسیدگی راجع به صاحب حق فقط ضمن شکایت از رای نهائی قابل تجدید نظر است.
ماده چاردهم – هیئت پس از تکمیل رسیدگی با رعایت مراتب زیر رأی خود را به اتفاق و یا به ا کثریت خواهد داد اعم از اینکه مبنی باشد بر استرداد تمام یا قسمتی از موضوع دعوی یا دادن ملک دیگری از املاک واگذاری که مناسب با میزان دعوی باشد یا وجه نقد و یا حکم به بیحقی شاکی.
الف – درصورتیکه ملکی بدون عنوان معامله غصبا تصرف شده باشد چنانچه تغییر مهمی از حیث بنا و غیر آن در آن حاصل نشده باشد حکم به رد عین ملک داده خواهد شد و هر گاه ساختمان مهم یا تغییرات اساسی دیگری در ملک شده باشد حکم به رد بهای کنونی ملک مزبور (مطابق وضعیت روز تصرف) صادر می‌شود.
در این موارد، هیئت رسیدگی اختیار دارد علاوه بررد عین ملک با توجه به مدت تصرف و مقدار ملک و اوضاع و احوال کارمبلغی که از سی هزار ریال تجاوز ننماید به نفع صاحب ملک حکم صادر کند.
ب – درصورتی که بهای پرداخت شده به فروشنده ملک خریداری شده بیش از ده هزار ریال نباشد و عدم تمکن صاحب ملک هم در نظر هیئت رسیدگی محرز باشد صرف نظر از دعوی غبن و غیره ملک عینا بدون مطالبه بهای پرداختی به فروشنده یا کسی که متصرف حین انتقال تشخیص گردد رد می‌شود مشروط بر اینکه ساختمان مهم یا تغییرات اساسی در آن داده نشده باشد که در این صورت تفاوت بهای کنونی ملک مطابق وضعیت روز انتقال پرداخته خواهد شد چنانچه یک نفر معاملات متعددی نموده باشد میزان ده هزار ریال در صورتی که مناط عمل می‌باشد که مجموع قیمتهای پرداخت شده به او از ده هزار ریال تجاوز ننماید و هر گاه صاحبان ملک تمکن تادیه تا میزان ده هزار ریال را داشته باشند با دریافت بهای پرداخت شده ملک به آنها رد می‌شود.
ج – چنانچه بهای معامله ملک مورد شکایت بیش از ده هزار ریال باشد و تفاوت مبلغ خریداری با بهای حقیقی تاریخ معامله از یک پنجم کمتر نباشد و در ملک هم احداث ساختمان مهم و یا تغییرات اساسی دیگری داده شده باشد حکم به رد تفاوت بهای ملک مطابق وضعیت روز انتقال صادر خواهد شد و ملک به ملکیت دولت باقی خواهد ماند و اگر تغییر اساسی و ساختمان مهمی در ملک نشده باشد در صورت احراز تفاوت مذکور در بالا بنابر تقاضای شاکی ملک پس از دریافت بهای پرداخت شده مسترد می‌گردد و یا حکم به پرداخت تفاوت بها داده می‌شود.
د – در تمام موارد مذکور هر گاه در قسمتی از ملک ساختمان مهم یا تغییرات اساسی شده و بقیه ملک به حال اصلی بدون تغییر اساسی باقی مانده باشد و برای استفاده از قسمت اول هر مورد احتیاج نباشد قسمتی که در آن ساختمان مهم یا تغییر اساسی شده و یا برای استفاده این قسمت لازم باشد به ملکیت دولت باقی خواهد ماند و قیمت حقیقی آن مطابق وضعیت روز تصرف به کسی که در آن تاریخ متصرف بوده پرداخت خواهد شد و بقیه ملک هم عینا مسترد می‌شود مگر اینکه ملک قابل تجزیه نباشد که در این صورت قیمت یا تفاوت قیمت تمام ملک پرداخته خواهد شد.
ه – اگر در عوض ملک مورد شکایت ملک دیگری به شاکی داده شده باشد در صورت موافقت دولت از نظر مصالح عمومی کشور و همچنین در صورت عدم احداث ساختمان مهم یا تغییرات اساسی در عوض یا معوض ملک به شاکی مسترد می‌شود و عوض آن به دولت بر می‌گردد و اگر دولت موافقت نداشته باشد و تفاوت قیمتی در بین باشد حکم به رد تفاوت قیمت مطابق وضعیت روز معاوضه داده خواهد شد.
و – حقوقی که رعایا نسبت به اعیان و غیره از سابق در این املاک داشته‌اند به حال خود محفوظ خواهد بود و رد این املاک به متصرف آن خللی به حقوق رعایا وارد نمی‌سازد.
تبصره ۱ – ساختمانهای روستایی از ساختمانهای مهم محسوب نمی‌شود و ملک رعایای ساکن آنجا شناخته می‌شود.
تبصره ۲ – در مواردی که مامورین اعلیحضرت پادشاه سابق املاکی را بنام خود انتقال گرفته و بعدا به پادشاه سابق انتقال داده باشند متصرفین قبل از انتقال به مامورین مزبور می‌توانند بر طبق این قانون اقامه دعوی نمایند. انتقال دهندگان مزبور در حدود این قانون متصرفین قبل از تصرف پادشاه سابق شناخته خواهند شد.
تبصره ۳ – هرگاه شاکی در حین شکایت بهای دریافتی خود را نقدا به صندوق دادگستری بسپارد و پس از ختم رسیدگی حکم قطعی بر صحت شکایت او صادر شود منافع ملک مورد حکم از تاریخ حکم متعلق به شاکی خواهد بود.
ماده ۱۵ – به کلیه مواردی که ملک به فروشنده رد می‌شود فروشنده باید بهای دریافتی را به دولت مسترد دارد و رد ملک به او موکول به پرداخت مبلغ دریافتی می‌باشد در مواردی هم که تفاوت قیمت ملک به فروشنده پرداخته می‌شود، وجهی که قبلا از بابت قیمت پرداخته شده‌است احتساب خواهد شد. در صورتی که معلوم شود فرشنده ملک حق انتقال نداشته ملک با رعایت شرایط مقرر در ماده ۱۴ راجع به ساختمان مهم و تغییرات اساسی به متصرف حین انتقال مسترد و حکم به دریافت بهای پرداختی از فروشنده صادر خواهد شد.
تبصره ۱ – در مواردی که هیئت رسیدگی رای بر به رد ملک و دریافت بهای پرداخت شده صادر می‌نماید، در صورت تقاضای شاکی قراری برای پرداخت بها به اقساطی که زائد بر پنج سال نباشد خواهد داد و عین ملک و صیغه پرداخت تمام اقساط خواهد بود.
تبصره ۲ – مقصود از تصرف تصرف به عنوان مالکیت است و یا وقفیت خواه بدون واسطه باشد و خواه به واسطه مستاجر و مباشر و امثال آن.
ماده شانزدهم – رای هیئت به اطراف دعوی ابلاغ می‌شود و قابل اعتراض نیست. فقط از تاریخ ابلاغ تا ده روز بارعایت مسافت قابل تجدید نظر خواهد بود. برای مسافت از قرار هرسی و شش کیلو متر یک روز اضافه شده و برای کسر آن هم یک روز تمام منظور می‌شود. روز ابلاغ و روز تقدیم درخواست تجدید نظر حساب نخواهد شد.
ماده هفدهم – تجدید نظر در هیئتی بعمل می‌آیدم که از پنج نفر که ترتیب انتخاب رئیس و کارمندان اصلی و جانشین و رسیدگی و صدور رای و حضور نماینده وزارت دارائی بنحوی است که در مورد هیئت نخستین ذکر شده‌است.
ماده هجدهم – رای هیئت تجدید نظر قطعی است و به موقع اجرا گذارده می‌شود هم چنین است احکام هیئت نخستین که در مدت قانونی نسبت به آن درخواست تجدید نظر نشده باشد.
ماده نوزدهم – در مواردیکه بموجب حکم قطعی این هیئتها ملک بتصرف شاکی داده می‌شود، هر گاه قبل از تصرف اعلیحضرت شاه سابق، سند مالکیت بنام شاکی یا ایادی قبل از او صادر شده باشد و یا جریان ثبت بنام شاکی یا ایادی قبل از او پایان یافته و مدت اعتراض آن گذشته باشد، ملک مطابق مقررات ثبت بنام صاحب حق در دفتر املاک ثبت خواهد شد و سند مالکیت اعلیحضرت شاه سابق باطل می‌شود و در غیر این دو صورت، چنانچه سند مالکیتی بنام اعلیحضرت شاه سابق صادر شده باشد ابطال و کسی که حکم این هیئت به نفع او صادر شده‌است طبق مقررات درخواست ثبت خواهد نمود و مطابق قواعد عمومی با او رفتار خواهد شد – بدون درخواست ثبت نیز اشخاص می‌توانند اگر حقی بر یکدیگر داشته باشند نسبت باین املاک یا وجهی که دولت در عوض این املاک پرداخته‌است در دادگاهها طبق مقررات عمومی اقامه دعوی نمایند.
تبصره ۱ – هر گونه نقل و انتقال صلح و هر قسم قراردادی که از تاریخ اول شهریور ماه ۳۲۰تا تاریخ تصویب این قانون اعم از رسمی و غیره بهر عنوان راجع باین املاک انجام شده باشد از درجه اعتبار ساقط است و هیچگونه ترتیب اثر قانونی در هیچیک از دادگاهها به آنها داده نمی‌شود ولی حق‌الوکاله یا کارمزد مطابق تعرفه وزارت دادگستری مشمول این قسمت نخواهد بود.
تبصره ۲ – قرار مقوت‌هائی‌که در خلال دادرسی راجع به املاکی که به تصرف پادشاه سابق در آمده صادر گردیده از تاریخ اجرای این قانون تا بیست روز قابل پژوهش و فرجام است و بهر حال جریان کار در داد گاههای عمومی تعقیب می‌شود.
تبصره۳ – هیئت رسیدگی در مورد املاک غصب شده مذکور در بند الف ماده ۱۴ ضمن صدور حکم به رد عین ملک نسبت به پرداخت عواید و محصول ملک نیز از تاریخ تقدیم دادخواست تا روز اجراء حکم رای خواهد داد.
تبصره ۴ – هیچ یک از آقایان نمایندگان مجلس نمی‌توانند در هیئتهای رسیدگس مجموع این قانون به سمت وکالت دادگستری یا حکمیت وارد دعاوی شوند.
ماده بیستم – دوره تصرفات اعلیحضرت پاد شاه سابق و تصرفات بعد از ایشان تا موقع صدور رای قطعی این هیئتها جزء مدت مرور زمان راجع به دعاوی محسوب نمی‌شود.
ماده بیست و یکم – اگر نتیجه حکم به نفع دولت باشد سند مالکیت اعلیحضرت شاه سابق بنام دولت تبدیل خواهد شد.
ماده بیست ودوم – دعاوی مشمول شق (الف) و (ب) ماده ۱۴ از هزینه دادرسی در این هیئتها معاف بوده ولی چنانچه پس از رسیدگی تشخیص شود که شکایت وارد نبوده‌است، شاکی به پرداخت هزینه دادرسی محکوم خواهد شد هزینه دادرسی در مرحله بدوی نیم در صد بهای خواسته‌است که موقع تقدیم دادخواست باید داده شود و در مرحله تجدید نظر یک در صد از مبلغی است که نسبت به آن تجدید نظر خواسته شده و باید در موقع تقدیم در خواست تجدید نظر پرداخته شود.
ماده بیست و سوم – کسانیکه نتوانند هزینه رسیدگی را در مرحله بدوی یا تجدید نظر نقدا“ بپردازند می‌توانند تقاضای مهلت یا دعوی اعسار نمایند در صورت درخواست مهلت، باید ضامن معتبر معرفی نمایند که تا بعد از اجراء حکم هزینه رسیدگی را پرداخت کنند و در این حال مهلت داده خواهد شد اما در صورت دعوی اعساراز طرف هیئت بدوی فورا“ با حضور نماینده وزارت دارائی رسیدگی بعمل آمده و رای شایسته صادر می‌شود. رای مزبور در صورتی که مبنی بر تصدیق اعسار باشد قطعی و اگر بر رد آن باشد در ظرف مدت ده روز پس از ابلاغ با رعایت مسافت قانونی قابل شکایت در هیئت تجدید نظر خواهد بود. اعسار از هزینه مرحله تجدید نظر باید در ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ حکم بدوی به هیئت رسیدگی نخستین تقدیم شود تا مطابق این ماده رسیدگی واقع گردد.
ماده بیست و چهارم – ترتیب جریان شکایت در دفتر و رسیدگی هیئتهای نخستین و تجدید نظر و جلب و ورود سوم کس و تعیین کارشناس و ارزیاب و احضار اشخاص ذینفع و ابلاغ برگها و صدور رای واجرای آن و غیره در آئین نامه مخصوصی که وزارت دادگستری با رعایت کمال سادگی و سرعت رسیدگی تنظیم خواهد نمود، معین می‌شود.
ماده بیست و پنجم – وزارت دارائی بودجه هیئتهای بدوی و تجدید نظر مذکور در این قانون و همچنین بودجه دادگاه تجدید نظر دیوان کیفر مذکور در ماده ۵ قانون مصوب ۲۴ مهر ماه ۱۳۲۰ اعم از حقوق کارمندان و سایر هزینه آنها را از صرفه جوئی بودجه کل کشور و یا از اعتبار دولت بنا بر پیشنهاد وزارت دادگستری خواهد پرداخت.
ماده بیست و ششم – دعاوی اشخاص نسبت به مؤسسات صنعتی یا فلاحتی که متعلق به آنها بوده و بهر عنوان به تصرف اعلیحضرت شاه سابق در آمده باشد قابل رسیدگی در این هیئتها خواهد بود و نسبت به این دعاوی و همچنین تعقیبات جزائی اشخاص در این گونه موارد مدت تصرف اعلیحضرت سابق جزء مدت مرور زمان محسوب نمی‌شود.
ماده بسیت و هفتم – کسانی که بدون اجازه دولت دخالت و تصرفاتی در این املاک نموده و یا می‌نمایند و در ظرف دو ماه از تاریخ تصویب این قانون رفع مداخلات و تصرفات خود را ننمایند از طرف دولت مطابق مقررات قوانین مورد تعقیب و کیفر قرارخواهند گرفت بعلاوه در صورتی که خلع ید ننمایند بپرداخت قیمت محصول آن ملک نیز مطابق عمل سال ۱۳۱۹ محکوم خواهد گردید – خرده مالکینی که برحسب اجازه کلی دولت برای امور کشاورزی مداخله نموده‌اند مشمول این ماده نخواهند بود.
ماده بیست و هشتم نسبت به اراضی که به دستور اعلیحضرت شاه سابق به مؤسسات یا اشخاص یا ادارات دولتی واگذار شده‌است وزارت دادگستری مکلف است برای رسیدگی و احقاق حق متظلمین قانونی پیشنهاد نماید.
این قانون که مشتمل بر بیست و هشت ماده‌است در جلسه دوازدهم خردادماه یک هزارو سیصدو یست و یک به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
رئیس مجلس شورای ملی – حسن اسفندیاری(1)
◀ سرنوشت املاک رضا شاه
«پس ازاستعفای رضا شاه از سلطنت و واگذاری سلطنت به ولیعهد خود محمد رضا پهلوی کلیۀ دارائی یعنی اموال منقول و غیر منقول خویش را در ایران طبق مصالحه نامۀ رسمی تحت الذکر به فرزند خود محمد رضا شاه واگذار نمود که او هم طبق فرمانی اموالی که غیر منقول بود به دولت یعنی به ملت ایران واگذار و نقدینه( اموال منقول) را بطوریکه گفتند بعنوان عطیۀ ملوکانه صرف بعضی مصارف از قبیل ساختمان بیمارستان در شهرستانها و بذل و بخشش‌ها (*) و غیره رسانید، و چون شکایات بسیار و سرو صدای زیادی در باره غصب املاک و اموال مردم توسط رضاشاه برآمده بود طبق قانونی که از مجلس گذشت قرار شد اشخاص و افرادی که املاک آنها بزور و عنف گرفته شده بدادگاه اختصاسی املاک واگذاری مراجعه در صورت ثبوت، املاک به صاحبان آنها برگردانده شود. امّا عده‌ای از صاحبان املاک در حین غصب املاک آنها درزندانها تلف شده وبسیاری هم درموقع مقرر بواسطه فقرونداشتن حق‌الوکاله و بی‌اطلاعی از قانون ومشکلات دیگر نتوانسته بودند بدادگاه مربوطه مراجعه و حق خود را بگیرند. فقط بعضی صاحبان زرو زور توانستند املاک خود را متصرف شوند. بقیۀ املاک و اموال غیر منقول جزو خالصاجات عمل می‌شد و عواید آن. بحساب خزانه دولت ریخته می‌شد تا آنکه محمد رضا شاه رفته رفته قدرتی پیدا کرد و جراید در نوشتن پاره‌ای مسائل مربوط به دربار، محدودیت‌هائی یافتند. لذا، محمد رضا شاه به خیال آن افتاد آنچه را بنام بخشش وعطیه به ملت واگذار کرده‌بود، پس گرفته و تصاحب نماید و برای صورت ظاهر و قانونی جلوه دادن به این مسئله، دولت لایحه‌ای درموقع خاص و شرایط ویژه‌ای که اهم آن اکثریت مجلسی بود که تحت اراده اوامر دربار و ستاد ارتش بودند وبایستی دوره دیگر هم انتخاب شوند به مجلس تقدیم نموده که کلیه اموال غیر منقول واگذاری به محمد رضا شاه برگردانده شود. این لایحه با صحنه سازی عجیبی که دراینجا بذکر آن پرداخته خواهد شد بتصویب رسید. که صورتاً وقف ولی در حقیقت چون ملک واموال غیر منقول دیگر بود و روی اصول وقف عمل نمی‌شد. وعواید آن صرف تحکیم مبانی استبداد سلطنتی می‌گشت و عده‌ای که آتش بیار معرکۀ دربار بودند ازاین ممر استفاده می‌نمودند.
اینک مختصراً سرنوشت این اموال غیرمنقول را بدین شرح متذکرمی شود:
متن صلح نامۀ رضاشاه
« بنام خداوند متعال چون ازابتدای تأسیس و تشکیل سلطنت خود پیوسته در فکر عمران و آبادی کشور بوده و این مطلب را در مقدمۀ برنامۀ اصلاحات کشور خود قرار داده بودم و همواره در نظر داشتم آن رویۀ عمران سرمشق کلیه صاحبان زمین واملاک گردد تا در موقع خود بتوانم از ثمرۀ این املاک کلیه ساکنین و رعایای کشور خود را بهره‌مند نمایم این فرصت دراین موقع که فرزند ارجمند عزیزم اعلیحضرت محمد رضا شاه پهلوی زمام امور کشور رابدست گرفته‌اند حاصل شده‌است بنابراین مصالحه نمودم کلیه اموال و دارائی خود را (اعم ازمنقول وغیر منقول و کارخانجات وغیره ) ازهر قبیل که باشد بایشان بمال‌الصلح ده گرم نبات موهوب تا به مقتضای مصالح کشور بمصارف خیریه وفرهنگی وغیره بهرطریقی که صلاح بدانند برسانند».
متن فرمان مصالحۀ محمد رضا شاه
« جناب نخست وزیر:
چون منظور اصلی اعلیحضرت پدر بزرگوار ما در واگذاری اموال خودشان به ما این بود که به مصارف خیریه برسد و ما همیشه سعی داشته و داریم که وسیلۀ آسایش و رفاه عموم را از هرحیث فراهم آوریم، بنابراین، چنین تصمیم نمودیم اموالی که از قبیل اماک و مستغلات و کارخانجات بما واگذارشده‌است، بمنظور ترقی کشاورزی و بهبود حال کشاورزان و ترقی اوضاع شهرها و ترقی صنایع کشور و بهبود حال کارگران و ترقی فرهنگ و بهداری به دولت و ملت اعطا نمائیم تا برحسب اقتضا برای انجام منظورهای بالا یا املاک را بفروش برسانند و یا با حفظ و توسعۀ آبادی آنها در ملک دولت نگاهدارند و نیز مقرر می‌داریم که اگرکسانی باشند که نسبت به املاک ادعای غبنی داشته باشند پس از رسیدگی به شکایات آنها از محل همین املاک رفع ادعا بشود امضا (2)
◀برگشت املاک به محمد رضا شاه
◀جلسه 169 مورخ یک شنبه پانزدهم خرداد 1327
تقدیم یك فقره لایحه راجع به املاك واگذارى از طرف آقای وزیر دارایى بقیه یك فوریت
● رئیس – قانون كار گزارشش آمده‌است، آقای وزیر دارایى فرمایشى دارید؟ بفرمایید.
● گلشاییان (وزیر دارایی) – آقایان مسبوق هستند كه در شهریور ۱۳۲۰ اعلیحضرت فقید كلیه املاك و مستغلات خودشان را به دولت واگذار كردند كه به مصارف خیریه برسد و بعد هم چون راجع به این املاك یك دعاوى بود قانونى گذشت كه در یك محكمه خاصى نسبت به این دعاوى رسیدگى شود ولى نظر این بود بعد از این كه این املاك تكلیفش روشن شد، همان منظورى را كه نسبت به این املاك داشتند انجام شود (یك نفر از نمایندگان – دیگر املاكى نمانده همه‌اش را برده‌اند) بنده نمی‌خواهم عرض كرده باشم این تذكرى كه ایشان دادند شاید یك قسمتش هم شده باشد، به هر صورت در نظر گرفته شده‌است كه یك ماده واحده‌اى با قید یك فوریت به مجلس پیشنهاد شود كه این املاك مجدداً به اعلیحضرت همایونى واگذار شود، به شرط این كه موقوفه باشد (صحیح است) البته این املاك یك قسمتى هست كه تكلیفش روشن شده‌است از نظر این كه یا اعتراض نشده، یا بعد از شش ماه اعتراض شده‌است و حكم بر له دولت صادر شده‌است آنها به طور قطع فعلاً واگذار می‌شود. نسبت به املاكى كه هنوز تكلیف آنها در دعاوى روشن نشده به تدریجى كه احكام از محكمه صادر شد و حق اشخاص مسلم شد به اشخاص واگذار مى‌شود اگر مسلم شد كه مال دولت است كه این املاك هم مثل سایر املاكی كه واگذار می‌شود، واگذار می‌گردد، البته یك قسمت هم راجع به مستغلات و ابنیه‌اى بوده است كه در اختیار ادارات دولتى هست البته این قسمت را موافقت فرمودند كه در اختیارات ادارات دولتى استفاده بكنند. (صحیح است)
● رئیس – لایحه یك فوریت دارد و قرائت می‌شود. (به شرح زیر قرائت شد)
مجلس شورای ملى: چنان كه خاطر نمایندگان محترم مستحضر است در ۲۰ شهریور ماه ۱۳۲۰ اعلیحضرت فقید كلیه املاك و مستغلات خریدارى خود را به دولت واگذار نمودند كه به مصارف خیریه برسد و چون نسبت به این املاك اشخاص ادعاهایی داشتند قانونى در ۲۲ خرداد ۱۳۲۱ از مجلس شورای ملى گذشت كه اشخاصى كه دعاوى دارند در ظرف مدت شش ماه در محكمه حاضر و به محكمه عادى املاك واگذارى مراجعه نمایند چون منظورى كه از واگذارى املاك مزبور براى مصارف خیریه بوده در این مدت انجام نشده بنابراین این در نظرگرفته شد، املاكى كه نسبت به آنها اقدامى نشده یا اگرشده به ملكیت قطعى دولت در آمده‌است مجدداً به ملكیت اعلیحضرت همایون شاهنشاهى واگذار كه املاك مذكور را وقف به مصارف خیریه بفرمایند براى این منظور ماده واحده زیر به قید دو فوریت پیشنهاد و استدعاى تصویب را دارد.
مادۀ واحده – املاك و مستغلات اعلیحضرت شاهنشاه فقید كه مطابق فرمان همایونى مورخ ۲۰ شهریور ۱۳۲۰ به دولت واگذار شده‌است تا به مصارف خیریه برسد (به استثناى اراضى كه در آنها كارخانه تأسیس شده و ابنیه و ساختمان‌‌هاى توابع آنها و همچنین املاك و مستغلاتى كه به موجب حكم دادگاههاى مربوطه به استناد قانون املاك واگذارى مصوب خرداد ۱۳۲۱ ملك اشخاص شناخته شده و یامنعبد می‌شود) در این تاریخ به ملكیت اعلیحضرت همایونى برمی‌گردد كه بنا به تصمیمى كه اتخاذ فرموده‌اند به نام موقوفه خاندان پهلوى نامیده شود و عوائد آن به مصرف امور خیریه برسد. اداره بهره‌بردارى املاك و مستغلات مزبور به عهده سازمان شاهنشاهى خدمات اجتماعى خواهد بود و سازمان آنها را به هر نحو كه صلاح بداند بهره‌بردارى نموده و عوائد حاصله را به نحوی كه اعلیحضرت همایون شاهنشاهى در وقفنامه قید خواهند فرمود به مصرف می‌رساند.
این واگذارى در مورد املاك و مستغلاتى كه تا این تاریخ ملك قطعى دولت شناخته شده فوراً، و در مورد بقیه بلافاصله پس از صدور حكم قطعى دادگاههاى مربوطه بر له دولت نسبت به هر یك از آنها انجام خواهد گرفت. براى استفاده مجانى از ابنیه كه مورد استفاده قطعى ادارات دولتى است ترتیب خاصى بین سازمان شاهنشاهى خدمات اجتماعى و ادارات دولتى داده خواهد شد.
نخست وزیر محمد ساعد. وزیر دارایى. گلشاییان وزیر دادگسترى دكتر سجادى
برای تصویب لایحۀ املاک واگذاری جلسۀ فوق‌العاده اعلام شد. یعنی بر خلاف روزهائی که معمولاً یک شنبه – سه شنبه – پنج شنبه تشکیل می‌گشت، اعلام کردند که روز دوشنبه 20 تیر ماه 1328 جلسه فوق‌العاده مجلس تشکیل می‌شود. قبلاً هم به نمایندگانی که در مرخصی بودند بر خلاف آئین نامه خبر کردند که در این جلسه حاضر شوند، تا تعداد رأی دهندگان زیادترباشد و چون آخرین روزهای دوره پانزدهم بود نمایندگان از ترس اینکه مبادا در دوره بعد انتخاب نشوند، شرکت نمودند تا در یک جلسه کارتصویب لایحه املاک واگذاری را تمام کرده بتصویب برسانند، و این موضوع یعنی حضور نمایندگانی که در مرخصی بودند خلاف نظامنامه بود درهمین جلسه 188 مورد اخطار نظامنامه واقع شد. که عیناً چگونگی آن در زیرنقل می شود:
● دكتر بقائى- بنده اخطار نظامنامه‌اى دارم طبق ماده ۸۱.
● رئیس- بفرمایید.
● دكتر بقائى- عرض كنم یك بار دیگر هم بنده این موضوع را در مجلس تذكر دادم مخصوصاً در یك چنین روزى باید دقت بشود كه عده حاضر در مركز را غلط ننویسند اینجا نوشته ۷۳ نفر عده حاضر در مركز امروز نود و چهار نفر در مجلس بودند.
● رئیس- خیر ۸۱ نفر شد آقایانى كه در مرخصى هستند آنها هم آمده بودند.
● دكتر بقائى- عده حاضر در مركز دیگر مرخصى و غیر مرخصى ندارد.
◀ نقل از صورت مذاکرات مشروح مجلس جلسه 188 مورخ دوشنبه 20 تیر ماه 1328
* طرح و تصویب لایحۀ املاک واگذاری
●رئیس- موضوع املاك واگذارى مطرح است. آقاى صاحب‌دیوانى.
● مكى- ما اقلیت هستیم ما باید مخالفت كنیم. تبانى شده‌است
● صاحب دیوانى- شما می‌خواستید تشریف بیاورید مخالفت كنید.
● رئیس- در لوایح اقلیت و اكثریت ندارد اظهار عقیده می‌كنند. آقاى صاحب‌دیوانى(لازم به یاد آوری است که تاج الملوک پس از فوت رضاشاه با غلامحسین صاحب دیوانی ازدواج کرد.«صاحب دیوانی در واقع هم سن و سال پسر تاج الملوک مادرمحمد رضا شاه بود و عضو یکی از شاخه‌های خانواده متنفذ قوام‌الملک شیرازی دراستان فارس و سرسپرده به انگلیس به شمارمی‌آمد. غلامحسین خان صاحب دیوانی پس از این وصلت مدارج ترقی را طی کرد و خیلی زود به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد.» متن سخنرانی او درمجلس بیانگر وابستگی اش به دربار و خاندان پهلوی است.)
● صاحب‌دیوانى- استدعا می‌كنم براى چند دقیقه توجه دقیقى به عرایض بنده بفرمایید و قبل از تجزیه و تحلیل مطالب هم در قضاوت عجله نكنید روش بنده را در جریان دو سال مجلس كلیه همكاران محترم تشخیص دادند كه در هیچ مورد قصد كوچكترین تظاهر یا غرض خاصى را نداشته و اكنون هم یادآور می‌شوم كه سوگندى را كه در این مجلس یاد كرده‌ام تا آخرین دقیقه عمر مجلس در نظر داشته و بر‌خلاف آن رفتار نخواهم نمود و بیاناتى را هم كه اكنون به طور اختصار عرض می‌كنم صرفاً روى منافع ملت و آینده كشور است بنده با در نظر گرفتن جهات مختلف و وضع فعلى دربار و مخارجى كه به طور اجبار باید در شبانه‌روز بشود و اشخاصی كه به‌طور استمرار در حریم سلطنت اعاشه می‌نمایند و عدم خوددارى شاهنشاه محبوب از بذل و بخشش در راه امور خیریه و حفظ شعائر ملى و عظمتى را كه دربار كهنسال ایران ازقرون متمادى دارا بوده وحالا هم باید دارا باشد معتقدم كه كلیه املاك اعلیحضرت فقید بایستى بدون هیچگونه قید و شرطى از قبیل عنوان موقوفه و یا عناوین دیگرى به ملكیت اعلیحضرت همایونى برگذار و اعاده شود و علل مخالفت مشروط خود را هم بعلت شرطی كه تلویحاً درماده واحده شده‌است به عرض آقایان می‌رسانم. گذشت زمان در كشف حقایق و از بین بردن اغراض و نمودار ساختن وقایع عامل بسیار مؤثرى است كه بیشتر از همه مورخین از آن استفاده می‌كنند خوشبختانه بیش از هشت سال نگذشته است كه مردم به خودى خود بدون تبلیغات و تلقینات با وجود این كه هنوز هم زمینه آن طور كه باید فراهم نیست به وطن‌پرستى و نبوغ و خدماتی كه اعلیحضرت فقید به این كشور نموده‌است پى برده‌اند و هرچه زمان بیشتر بگذرد این حقایق بهتر آشكار می‌شود- شاهنشاه فقید در كلیه امور احاطه و توجه مخصوصى داشت ولى سه قسمت را ذاتاً بیشتر علاقه‌مند بود- اول قبل از همه چیز به ارتش صرف نظر از انضباط و سایر فنون نظامى در حفظ اموال و نگاهدارى اشیاء و تحهیزات به قدرى دقیق بودند كه هیچ فردى نسبت به عزیزترین اشیاء و دارایى شخصى خود تا این حد علاقه‌مند نمی‌تواند بود- من باب مثال عرض می‌كنم خود بنده آجودان هنگ توپخانه لشكر اول مركز بودم و اعلیحضرت فقید بر حسب معمول قرار بود از لشگر بازدید فرمایند. با این كه حتى كشوهاى میز خود را نظیف كرده و رعایت كلیه جهات و جوانب را نموده بودم وقتی كه به اطاق كار بنده تشریف‌‌فرما شدند پس از اداء مراسم نظامى كه به جاى آوردم به اطراف توجه دقیقى فرموده یك شیشه اطاق را كه اندكى كثیف بود با عصا به بنده نشان داده فرمودند آقاى آجودان این شیشه از پول ملت خریده شده اگر امروز به كثیف شدن آن اهمیت ندادید فردا بشكستن آن‌هم اهمیت نخواهید داد- بین خود و خدا قضاوت كنید تا‌كنون هیچ یك از شما آقایان برایتان اتفاق افتاده است كه چنین توجه دقیقى به حفظ و نگاهدارى مال شخصى خود نموده باشید و هیچ حافظى بهتر از او قادر بود همه چیز این ملت را حفظ نماید. متأسفانه در اثر وقایع شوم شهریور ۲۰ دو ثلث از بهترین مهمات و لوازم نظامى ما كه با آن دقت تهیه و نگاهدارى شده بود از بین رفت و هیچ كس كمترین توجهى به این موضوع نكرد.
دوم- در ساختن ابنیه و قصور- چنانچه ملاحظه می‌فرمایید هر كجا عمارتى است قصرى است آثارى از تمدن غرب آمیخته با تمدن باستانى است نتیجه ذوق و قریحه شاهنشاه فقید است متأسفانه باید عرض كنم آنها هم تدریجاً رو به خرابى و انهدام می‌رود.
سوم- قسمت عمران و آبادى املاك مزروعى و توسعه كشاورزى بود- اعلیحضرت فقید براى تشویق زارعین و جلوگیرى از تماس دائم مأمورین دولت با كشاورزان و آباد شدن املاك مالیات مزروعى را موقوف نمود و در عوض مالیاتى به نام صدى سه بر محصول كشاورزى مقرر داشت حالا نتیجه حاصله از این كار تا چه اندازه مفید بود قابل شرح نیست زیرا مالك مالیات می‌پرداخت و با مأمورین در تماس نبود- رعیت هم آنچه را كه براى اعاشه سالیانه خود لازم داشت و در خانه خود نگاه می‌داشت و تدریجى مصرف می‌نمود از مالیات معاف بود و بالنتیجه سطح تولید روز به روز بالا می‌رفت و براى پیشرفت زراعت و فلاحت و تشویق كشاورزان به زراعتهاى چغندر- پنبه- چاى- كنف كه محصولات صنعتى و صادرتى بودند منتهاى مجاهدت را مبذول فرمودند من عقیده دارم حالا هم اگر بخواهیم قدم اساسى به حال این مملكت و ملت برداریم و خود را از فقر اقتصادى و بحران كنونى از هر حیث نجات بخشیم بایستى دست از ابتكارات بى‌نتیجه برداشته و كتابى به نام متد مملكتدارى رضا شاه كبیر از كلیه تعالیم و دستورات آن شاهنشاه تدوین نموده و طابق‌النعل بالنعل بدون این كه سلیقه خود را در آن دخالت دهیم به آن عمل كنیم به نظر آورید كه همین املاك واگذارى قبل از خریدارى شاهنشاه فقید چه صورت ویرانه داشته و در این مدت تا چه حد در عمران و آبادى و غرس اشجار با اصول فنى و ساختن خانه‌هاى رعیت نشین و ایجاد راه‌ها فعالیت شده‌است امروز هم پس از هشت سال ملاحظه فرمایید تا چه حد خراب و ویران گردیده است- این املاكى كه سالیانه میلیون‌ها ریال عواید داشت امروز به نقصان و كسر بودجه كمك می‌كند شاهنشاه فقید صرفاً براى آبادى و عمران كشور این املاك را خریدارى می‌نمود. اگر در قیمت خرید از طرف مأمورین مربوطه نسبت به بعضى از مالكین قبلى اجحافى شده باشد به خداى لایزال كه شاه فقید گناهى نداشت شما روزانه در منزل مبلغى جهت خرج به مستخدم خود می‌دهید با این كه مستخدمین شما معدود و زندگانى امثال بنده و شما آن قدرها وسعت ندارد معهذا مستخدم هر اندازه خوب باشد در روز مبلغى به عنوان نظارت از مال شما را برداشت می‌كند و قادر نیستیم جلوگیرى نماییم چگونه ممكن است شاهنشاهى كه یك كشور پهناور را شخصاً اداره می‌نمود بتواند در خریدارى این املاك تا این حد مراقبت كند كه اجحافى صورت نگیرد بنده از شخص موثقى در كلاردشت شنیدم كه در مازندران یك نفر پیشنهاد كرده بود كه اعلیحضرت یكى دو ملك خانم فخرالدوله را كه مجاور املاك شاهنشاه است خریدارى فرمایند اعلیحضرت در جواب فرموده بودند كه فخرالدوله در عمران و آبادى املاك خود لایق و شایسته است من هرگز علاقه به خرید املاكی كه مالكین آن در عمران و آبادى ملك كوتاهى نمی‌كنند ندارم بروید املاكى را كه خراب و ویرانه است و صاحب آن لایق به عمران آن نیست خریدارى كنید بنابراین غرض از خرید این املاك جز معمور نمودن آنها چیز دیگرى نبوده و این املاك هنوز هم موجب افتخار و مباهات این كشور است اگر مهمان گرامى و جلیل‌القدرى داشته باشیم براى حفظ آبروى خود به صفحات شمال راهنمایى می‌كنیم تا آثار آن شاهنشاه را دیده و موجب رو سفیدى ما گردد. رضا شاه كبیر تمام محصول عمر خود را در این كشور گذاشت و رفت و جز مشتى خاك با خود نبرد آن روز كه بیگانه‌پرستان فریاد می‌كشیدند كه رضا شاه جواهرات و ارزهاى زیادى با خود برده موجبات قایان براى نمونه از وطن‌پرستى و دقت نظر اعلیحضرت فقید یك مثال كوچك عرض مى كنم وقتیكه بانك ملى در شرف تأسیس بود امر می‌فرمایند كه طلاهاى مردم جمع و در بانك ملى نگاهدارى شود این امر در دربار هم عملى می‌شود- سه سال قبل از طرف اعلیحضرت همایونى به اتفاق چند نفر مأمور شدیم كه صندوقخانه اعلیحضرت فقید را باز كرده صورت‌بردارى نموده و با دفتر آن تطبیق نماییم در ضمن اجراى امر در میان اثاثیه تعداد ۶۰ الى ۷۰ ساعت بغلى بدون قاب دیده شد كه از كارخانه‌هاى معروف دنیا بود چگونگى را كه تحقیق كردیم معلوم شد موقعى كه طلاها جمع‌آورى می‌شده طبق امر مخصوص كلیه طلاهاى خاندان سلطنت نیز جمع و به بانك تسلیم و قاب‌هاى این ساعت‌ها را هم به بانك برده‌اند و كارخانه‌هاى قیمتى آن بدون قاب مانده است آقایان شاهنشاهی كه تا این حد وطن‌پرست بوده است نباید امروز خاندان سلطنت دچار مضیقه مالى باشند به طور قطع خدمت آقایان اطمینان می‌دهم كه بودجه دربار نسبت به مخارجى كه در نهایت دقت و صرفه‌جویى می‌شود بسیار ناچیز است و از وجوهى كه از اعلیحضرت فقید باقى مانده بود دینارى دیگر وجود ندارد كدام شهرستان است كه از عطایاى ملوكانه در این مدت برخوردار نشده‌است اعیحضرت همایونى هرچه را داشتند در راه عمران و آبادى شهرها و كمك به سیل‌زدگان، حریق‌زدگان، زلزله‌زدگان ایجاد قنوات لوله‌كشى كمك به فقرا و بینوایان تأسیس بیمارستان‌ها و مدارس به رایگان اعطا فرمودند و سر و كار به جایى رسید كه شاهنشاه محبوب خانه‌هاى خصوصى را هم فروخته و وجه آن را صرف همین امور فرمودند شاه ما رئوف و مهربان و سخى‌الطبع است قادر نیست كه مالى داشته باشد و در راه ملت خرج نكند در این مدت امتحانات مكرر این موضوع را ثابت كرده است چرا می‌خواهید اعلیحضرت رئوف خود را دچار فقر مالى كنید ملت ایران عادت دارد كه از شاه خود كمك و استعانت جوید شاه هم معتاد شده‌است كه در راه ملت انفاق كند نباید از این رویه ممدوح جلوگیرى كرد وقتیكه دربار داراى مخارجى زیادتر از مبلغى است كه از خزانه تقدیم می‌شود وقتی كه ناگزیر باید ده نفر اولادهاى عالیحضرت فقید یعنى والاحضرت شاهپورها و شاهدخت‌ها با شئوناتى كه دارند ماهیانه مبلغى مخارج نمایند و بخصوص از دخالت در امور هم ممنوع باشند و تمام این مخارج را اعلیحضرت همایونى بایستى بدهند باید اجازه داد كه املاك خریدارى پدر تاجدارشان به آنها تسلیم شود آقایان هركس در این مدت به این املاك ادعایى داشت ملك خود را حق یا باطل تصاحب كرد آنها هم كه در جریان است فعلاً از برگذارى آن تا صدور حكم نهایى خوددارى می‌شود بنابراین باقیمانده ملك واقعى اعلیحضرت فقید است كه در عمران و آبادى آنها منتهاى فعالیت را نموده‌اند حالا می‌خواهید به عنوان موقوفه برگذار نمایید این چه شرطى است مگر هیچ مقامى جز شخص اعلیحضرت محمد رضا شاه پهلوى صلاحیت دخالت در این املاك را دارد در این صورت لازم نیست این املاك را حبس كرد و قیودى قائل شد و به خرابى آنها كمك نمود نگاهى به ثروت پادشاهان سایر كشورها از خاورمیانه تا انگلستان نا‌چیزى و بى‌قدر و قیمتى این املاك را ثابت می‌كند امروزه دربارى ساده تر كم خرج‌تر از دربار ایران كه قدیمى‌ترین دربارهاى دنیاست نخواهید دید اگر از جنبه حقوقى هم بخواهید موضوع را حلاجى كنید این املاك در یك زمان غیر عادى و بحران‌آمیز برگذار گردید و امروز كه الحمدالله اوضاع وخامت خود را از كف داده است برگذارى مجدد آن را به نام قدرشناسى و حق و عدالت بایستى نمایندگان ملت ایران بدون قید و شرط تصویب نمایند- آقایان باید مطمئن باشند كه شخص اعلیحضرت همایونى با كمال حسن نیت منافع حاصله آن را در راه كشور خرج خواهند فرمود و هزار بار بهتر از مقید بودن بمصرف امور خیریه و عمرانى خواهند رسانید.
آقاى دكتر طبا رئیس سابق دارایى یزد تعریف می‌كرد كه هنگام تشریف‌فرمایى اعلیحضرت همایونى به شهرستان نائین در مدخل شهرستان پیر مردى شعرى خواند كه مضمون آن این بود كه شاها نان نداریم و به جاى آب هم خون دل می‌خوریم و میگفت من كه نزدیك‌ترین فرد به اعلیحضرت همایونى بودم دیدم بلافاصله اشك تأثر از دیدگان شاهنشاه جارى شد و هر چه خواستند از ریختن اشك جلوگیرى نمایند قادر نبودند و من از فرط تأثر شاهنشاه به گریه افتادم ولى شاه اشك تأثر می‌ریخت كه چرا مردم این شهرستان آن قدر در زحمتند كه آب خوردن هم ندارند و من از شعف گریه می‌كردم كه چنین شاهنشاه رئوف و مهربانى داریم كه قادر بشنیدن این بیانات هم نیست و همان روز یك میلیون ریال جهت لوله‌كشى آب شیرین اهدا فرمودند و اكنون نائین آب لوله‌كشى دارد- آقایان شما می‌خواهید براى چنین پادشاه رئوفى قید و شرط معین كنید و عنوان موقوفه بودن املاك بگذارید- با دلایلى كه عرض شد با برگذارى املاك با هر گونه شرط مخالفم و پیشنهاد اصلاح ماده واحده لایحه تقدیمى دولت را هم داده ام و اگر توضیحات بیشترى هم لازم باشد هنگام قرائت پیشنهاد خود عرض خواهم نمود
● رئیس- آقاى نورالدین امامى.
● نورالدین امامى- بنده خوشبختانه یا بدبختانه به طول كلام عادت ندارم و تصور هم می‌كنم كه زیاد احتیاج به بحث در اطراف این لایحه نباشد و بنده اگر به عنوان موافق مشروط اسم نوشته‌ام علت عمده‌اش این بوده است كه خود بنده چندین سال در مازندران رئیس ثبت اسناد بوده‌ام و از وضعیت این املاك اطلاعاتم بیشتر از اكثر آقایان است. علت مشروط بودنم این است كه مطابق انتقالنامه اعلیحضرت فقید اساساً این املاك تقریباً وقف شده بود (دكتر طبا- چرا؟) و وقف بر امور خیریه و بهداشت، صریح وقفنامه و انتقال اعلیحضرت فقید است «بنابراین مصالحه نمودم كلیه اموال و دارایى خود را اعم از منقول و غیرمنقول و كارخانه‌جات و غیره از هر قبیل كه باشد به ایشان به مال‌الصلح ده گرم نبات و اعلیحضرت همایون شاهنشاهى هم به مقتضاى مصالح كشور به مصارف خیریه و فرهنگى و غیره به هر طریقى كه صلاح بدانند برسانند» (صحیح است) این خودش یك نوع وقفنامه است و انتقال براى یك مصارف معینى است حالا كه دولت خدا رحمت كند مرحوم آهى را آمد و این قانون را گذراند و همان طور كه آن روز هم تلویحاً جناب آقاى گلشائیان فرمودند مقدار زیادى از این املاك را غرما گرفتند و بردند و اشخاصى كه صد در صد هیچ گونه سمتى نداشتند و مالكیتى در این املاك نداشتند (صحیح است) آمدند و گرفتند بنده خودم شاهدم یك مشت موقوفه را كه تبدیل به احسن كرده و الان می‌توان گفت سند مالكیت گرفته‌اند و حكم گرفتند تمام جزئیات آن وقفنامه الان در نزد من هست و محفوظ است (بعضى از نمایندگان- اسم ببرید) املاك تنكابن، املاك تنكابن یك ملكى است كه در زمان ریاست دكتر میلسپو در نتیجه مطالباتی كه دولت از مرحوم سپهسالار داشت انتقال داده شد به دولت دولت هم انتقال داد به اعلیحضرت فقید، حالا آمده‌اند عده‌اى اینها را غرما كرده اند و دارند می‌برند در صورتی كه این املاك هم مربوط به املاك واگذارى هم نبوده است (مكى- سویس ایران است) (بعضى از نمایندگان- اسم ببرید) من چكار دارم اسم ببرم یكى دو تا ملك كه نیست پرونده دارد وزارت دارایى سابقه دارد بروید رسیدگى كنید اگر كسى مدعى باشد باید برود به محاكم املاك واگذارى و این املاك تنكابن نبود (مكى- این صحیح است، آقاى باتمانقلیج هم می‌گیرند) ولى اشخاص دیگرى شاید باشند (باتمانقلیج- املاك بنده مربوط به آنجاها نیست) اگر هم باشد یك قسمت هست (باتمانقلیج- خیر مربوط نیست) و اشخاص دیگرى هم هستند… (دكتر طبا- آن قسمت را هم كه آقاى باتمانقلیج دارند دادند به سازمان) (باتمانقلیج- خیر ندادند) قانونى را كه دولت آورده است به نظر بنده نواقصى دارد این املاك انتقال داده شده به اعلیحضرت فعلى كه هر طور صلاح می‌دانند به مصارف امور خیریه برسانند ولى بعدها تكلیف این املاك معلوم نشد اگر این املاك را اعلیحضرت همایونى وقف خواهند كرد متولى و تولیت آن هم بعدها معلوم می‌شود. و اگر خیر شخصاً دخالت خواهند كرد آن وقت یك قسمت از این مواد قسمت‌هاى آخر لایحه اضافه است كه باید جناب آقاى وزیر دارایى در آن قسمت یك توضیحى بدهند و به عقیده من هیچ كدام از آقایان نمایندگان اشكالى و ایرادى نسبت به این كار ندارند امروز این كار را تمام كنیم كه اقلاً آن قسمتى كه از این املاك باقیمانده است مردم پس از ۸ سال بتوانند از آن بهره ببرند (احسنت)
●رئیس- آقاى وزیر دارایى فرمایشى دارید؟ بفرمایید.