26 خرداد، بمناسبت صد و سیُ و دومین
سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (105 )
٭ پرونده 140– د (3برگ):
عوائد حاصل از صرفه جویی کارخانه شاهی .
٭ پرونده 141– د (4برگ) :
عوائد حاصل از املاک شتران گلابی .
٭ پرونده 142– د (14برگ):
عوائد حاصل از املاک ورامین.
٭ پرونده 143– د (18برگ):
عوائد حاصل از حق‌الارض املاک اختصاصی
٭ پرونده 144– د (27برگ):
عوائد حاصل از املاک فرح آباد
٭ پرونده 145– د (24برگ):
عوائد حاصل از جنگلها و معادن.
٭ پرونده 146– د (5برگ):
عوائد حاصل از املاک فریمان.
٭ پرونده 147– د (3برگ):
عوائد حاصل از املاک تاکستان.
٭ پرونده 148– د (2برگ):
عوائد حاصل از خاکبرداری فرح آباد
٭ پرونده 149– د (9برگ):
عوائد حاصل از املاک غرب .
٭ پرونده 150– د (2برگ):
عوائد حاصل از املاک دماوند.
٭ پرونده 151– د (2برگ):
عوائد حاصل از مال الاجاره املاک اختصاصی
٭ پرونده 152– د (24برگ):
خلاصه حساب سال 1319 دربار عوائد و مخارج فروردین و اسفند به شرح زیر است:
|
در آمد |
578803 ریال و 50 دینار |
||
|
فروردین |
|||
|
مخارج |
578803 ریال و 50 دینار |
||
|
در آمد |
724098 ریال و 25 دینار |
||
|
اسفند |
|||
|
مخارج |
724098 ریال و 25 دینار |
٭ پرونده 153– د (29برگ):
عوائد حاصل از منابع متفرقه.
٭ پرونده 154– د (48برگ) :
عوائد حاصل از املاک گرگان و علی آباد.
٭ پرونده 155– د (141برگ):
عوائد حاصل از فروش محصولات چیت سازی.
٭ پرونده 156– د (110برگ):
عوائد حاصل از املاک مازندران
٭ پرونده 157– د (18برگ):
عوائد حاصل از گیلان رشت و رودسر.
1320
٭ پرونده 158– د (152برگ):
عوائد حاصل از کارخانه حریر بافی.
٭ پرونده 159– د (191برگ):
عوائد حاصل از کارخاه شاهی.
٭ پرونده 160– د (1برگ):
عوائد حاصل از بهدانۀ جنگلهای اختصاصی مازندران.
٭ پرونده 161– د (80 برگ):
عوائد حاصل از کارخانه چیت سازی.
٭ پرونده 162– د ( 2برگ):
عوائد حاصل از مستغلات اختصاصی دربند.
٭ پرونده 163– د ( 4برگ):
عوائد حاصل از جنگل و معادن مازندران.
٭ پرونده 164 – د ( 1برگ):
عوائد حاصل از مستغلات غرب.
٭ پرونده 165– د ( 4برگ):
عوائد حاصل از معادن و جنگل آمل و نور
٭ پرونده 166– د ( 5برگ):
عوائد حاصل از چوب بری تمیشان.
٭ پرونده 167– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از فروش درب و پنجره عمارات کهنه واریز به حساب رضا شاه.
٭ پرونده 168– د (5 برگ):
عوائد حاصل از فروش جای املاک تنکابن.
٭ پرونده 169– د ( 4برگ):
عوائد حاصل از آب معدنی آب علی .
٭ پرونده 170– د ( 14برگ):
عوائد حاصل از اجرت خشک کردن شالی و برنج پاک کنی.
٭ پرونده 171– د ( 1 برگ):
عوائد حاصل از مال‌الاجاره انبار علیق اسبب های اداره اصلاح نژاد و پرورش اسب.
٭ پرونده 172 – د ( 1برگ):
عوائد حاصل از برنج پاک کنی شاهی.
٭ پرونده 173– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از املاک ساحلی.
٭ پرونده 174– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از بهره چوب از بهره چوب و ذغال وشن و ماسه.
٭ پرونده 175– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از حق‌الارض مازندران.
٭ پرونده 176– د ( 6برگ):
عوائد حاصل از باب وجوه مأخوذه از اسدالله نصیری ، غلامعلی آشوری ، نوری علاء، نصرتی و…
٭ پرونده 177– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از مستغلات اختصاصی مازندران.
٭ پرونده 178– د ( 65برگ):
عوائد حاصل از کارخانه گونی بافی .
٭ پرونده 179– د ( 26برگ):
عوائد حاصل از مهمانخانه ها.
٭ پرونده 180– د ( 5برگ):
عوائد حاصل از بهرۀ مالکانه مصالح مصرفی در راه آمل
٭ پرونده 181– د ( 7برگ):
عوائد حاصل از کارخانه پنبه پاک کنی ورامین ، بندرگز، مازندران ، بهشهر ، علی آباد و گنبد کاوس
٭ پرونده 182– د ( 6برگ):
عوائد حاصل از املاک گنبد کاوس.
٭ پرونده 183– د ( 2برگ):
عوائد حاصل از املاک دماوند.
٭ پرونده 184– د ( 13برگ):
عوائد حاصل از املاک علی آباد .
٭ پرونده 185– د ( 2برگ):
عوائد حاصل از املاک مازندران
٭ پرونده 186– د ( 5برگ):
عوائد حاصل از مستغلات اختصاصی آمل و نور.
٭ پرونده 187– د ( 3برگ):
عوائد حاصل از املاک آمل و نور.
٭ پرونده 188– د ( 2برگ):
عوائد حاصل از املاک زنجان.
٭ پرونده 189– د ( 6برگ):
عوائد حاصل از اماک بهشهر.
٭ پرونده 190– د ( 2برگ):
عوائد حاصل از مستغلات اختصاصی مازندران.
٭ پرونده 191– د ( 5 برگ):
عوائد حاصل از املاک غرب.
٭ پرونده 192– د (8 برگ):
عوائد حاصل از املاک گچسر.
٭ پرونده 193– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از بهرۀ مالکانه چوب و … مصرفی معادن الیکا و گاجره.
٭ پرونده 194– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از کارخانه برنج پاک کنی بندرگز ، شاهی، گرگان و محمود آباد.
٭ پرونده 195– د ( 7برگ):
عوائد حاصل از معادن زغال سنگ معادن گلندرود و الیکا و گاجره نساء
٭ پرونده 196– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از در آمد مهمانخانه رامسر.
٭ پرونده 197– د ( 3برگ):
عوائد حاصل از املاک رودسر ، گیلان و رشت.
٭ پرونده 198– د ( 6برگ):
عوائد حاصل از تنکابن.
٭ پرونده 199– د ( 18برگ):
عوائد حاصل از کجور.
٭ پرونده 200– د ( 5برگ):
عوائد حاصل از املاک بجنورد.
٭ پرونده 201– د ( 24برگ):
عوائد حاصل از املاک گرگان.
٭ پرونده 202– د ( 5برگ):
عوائد حاصل از املاک فریمان.
٭ پرونده 203– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از املاک شتران گلابی.
٭ پرونده 204– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از املاک حق الارض سال 1319
٭ پرونده 205– د ( 8برگ):
عوائد حاصل از املاک ورامین.
٭ پرونده 206– د ( 15برگ):
عوائد حاصل از فرح آباد.
٭ پرونده 207– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از املاک مال‌الاجازه آغل گوسفندان به اداره کشاورزی.
٭ پرونده 208– د ( 1برگ):
عوائد حاصل از فروش پنبه املاک اختصاصی.
٭ پرونده 209– د ( 8برگ):
خلاصه حساب 4 ماه اول سال 1320 دربار پهلوی . ارقام در آمد و مخارج فروردین و تیر 1320.
|
در آمد |
723870 ریال و 81 دینار |
||
|
فروردین |
|||
|
مخارج |
723870 ریال و 81 دینار |
||
|
در آمد |
758554 ریال و 60 دینار |
||
|
تیر |
|||
|
مخارج |
758554 ریال و 60 دینار |
٭ دفتر اسامی املاک اختصاصی رضا شاه:
دفتر مذکور در 651 صفحه به قطع رحلی است و در هر صفحه اسامی و مشخصات حدود 22 قریه، مزرعه یا مرتع در چهار ستون به شرح:
اسم قراء و مزارع و مراتع؛
اسم محال و بلوک ؛
مقدار مالکیت؛
تاریخ ابتیاع؛
ضبط شده است. در پایان صفحه 651 دفتر چنین مذکور است:
طبق قسمت پنجم صورت مجلس مورخ 18 و 23 آذر ماه یکهزار و سیصد و بیست کمیسیون تحویل املاک این دفتر را در صفحه ششصد و پنجاه و یک امضاء می‌نماید.
در ذیل متن مزبور 5 امضاء ملاحظه می شود.
شرح اجمالی این دفتر به قرار ذیل است:
|
شرح |
تعداد |
شماره صفحۀ آغاز |
|
املاک مازندران |
499 |
1 |
|
مراتع مازندران |
1132 |
83 |
|
املاک و مراتع کجور |
678 |
159 |
|
املاک و مراتع تنکابن |
1560 |
211 |
|
املاک و مراتع آمل |
438 |
352 |
|
املاک و مراتع نور |
177 |
412 |
|
املاک و مراتع زاشرف |
260 |
454 |
|
املاک و مراتع غرب |
533 |
487 |
|
املاک و مراتع گرگان |
548 |
541 |
|
املاک و مراتع خراسان |
38 |
595 |
|
املاک و مراتع فرح آباد |
1 |
611 |
|
املاک و مراتع ورامین |
30 |
615 |
|
املاک و مراتع زنجان |
5 |
627 |
|
املاک و مراتع دماوند |
14 |
631 |
|
املاک و مراتع قزوین |
19 |
635 |
|
املاک و مراتع ساوجبلاغ |
9 |
635 |
|
املاک و مراتع بجنورد |
185 |
643 |
٭ حساب جاری بانکی داخلی:
در گنجینه مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی 10 کتابچه حساب جاری نمره 1 بانک ملی ایران شعبه تهران با عنوان « مربوط به ایالات شمال دارنده بندگان اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه رضا شاه پهلوی خدالله ملکه» و 22 دفتر جساب جاری نمره 1 با عنوان « بندگان اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه» موجود است.
٭ کتابچه های مربوط به ایالات شمال به شرح زیر است:
کتابچه اول از تاریخ 6 اردیبهشت 1310 تا 18 اسفند 1313
کتابچه دوم از تاریخ 18 اسفند 1313 تا 8 دی 1314
کتابچه سوم از تاریخ 13 دی 1314 تا 7 مرداد 1315
کتابچه چهارم از تاریخ 15 مرداد 1315 تا 12 تیر 1316
کتابچه پنجم از تاریخ 10 تیر 1316 تا 28 خرداد 1317
کتابچه ششم از تاریخ 28 خرداد 1317 تا 25 فروردین 1318
کتابچه هفتم از تاریخ 2 اردیبهشت 1318 تا 17 آذر 1318
کتابچه هشتم از تاریخ تاریخ 15 آذر 1318 تا 8 تیر 1319
کتابچه نهم از تاریخ 8 تیر 1319 تا 8 بهمن 1319
کتابچه دهم از تاریخ 8 بهمن 1319 تا 14 تیر 1320
٭ دفاتر مطلق حساب جاری نمره 1 به قرار ذیل است:
دفتر اول از تاریخ 8 مرداد 1311 تا 4 اردیبهشت 1314
دفتر دوم از تاریخ 4 اردیبهشت 1314 تا 15 مهر 1314
دفتر سوم از تاریخ 15 مهر 1314 تا 2 اسفند 1314
دفتر چهارم از تاریخ 4 اسفند 1314 تا 26 اردیبهشت 1315
دفتر پنجم از تاریخ 27 اردیبهشت 1315 تا 18 آبان 1315
دفتر ششم از تاریخ 18 آبان 1315 تا 17 فروردین 1316
دفتر هفتم از تاریخ 22 فروردین 1316 تا 7 مهر 1316
دفتر هشتم از تاریخ 3 مهر 1316 تا 18 بهمن 1316
دفتر نهم از تاریخ 18 بهمن 1316 تا 17 خرداد 1317
دفتر یازدهم از تاریخ 27 مهر 1317 تا 9 بهمن 1317
دفتر دوازدهم از تاریخ 15 بهمن 1317 تا 5 خرداد 1318
دفتر سیزدهم از تاریخ 25 اردیبهشت 1318 تا 28 مرداد 1318
دفتر چهاردهم از تاریخ 30 مرداد 1318 تا 3 آذر 1318
دفتر پانزدهم از تاریخ از تاریخ 11 آذر 1318 تا 14 بهمن 1318
دفتر شانزدهم از تاریخ 14 بهمن 1318 تا 1 اردیبهشت 1319
دفتر هفدهم از تاریخ1 اردیبهشت 1319 تا 12 تیر 1319
دفتر هجدهم از تاریخ 15 تیر 1319 تا 18 شهریور 1319
دفتر نوزدهم از تاریخ 16 شهریور 1319 تا 25 آبان 1319
دفتر بیستم از تاریخ 26 آبان 1319 تا 26 دی 1319
دفتر بیست و یکم از تاریخ 29 دی 1319 تا 4 فروردین 1320
دفتر بیست و دوم از تاریخ 4 خرداد 1320 تا 31 تیر 1320
از کتابچه‌ها و دفاتر فوق چنین بر می آید که قبل از اولین دفاتر موجود، دفتر یا دفاتر دیگری نیز وجود داشته است که اکنون در دسترس مانیست. لیکن کتابچه‌ها و دفاتر فوق از 1310 و 1311 تا پایان تیر 1320 کامل است. الا فاصله زمانی بعد از 4 فروردین 1320 تا خرداد 1320 از دفاتر حساب جاری نمره 1
در اولین دفتر موجود حساب جاری نمره 1 آمده است: موجودی از دفتر سابق 693036 ریال و85 دینار. در اولین کتابچه حساب جاری نمره 1 مربوط به ایالات شمال رقمی از سابق ضبط نشده است.
در ذیل پنج نمونه از ارقام واریز شده به حساب مربوط به ایالات شمال در مقطع مذکور به شرح زیر و همچنین چهار نمونه از ارقام واریز شده به حساب جاری شماره 1 را به دست می‌دهیم.
حساب مربوط به ایالات شمال
|
از6/2/1310 تا |
29/12/ 1310 |
8 |
5 |
9 |
3 |
4 |
2 |
1 |
ریال |
|||
|
از29/2/1311تا |
29/12/ 1311 |
6 |
0 |
0 |
9 |
9 |
7 |
ریال |
||||
|
از10/1/1311تا |
29/12/ 1312 |
1 |
0 |
8 |
8 |
5 |
6 |
ریال |
||||
|
از15/1/1313تا |
27/12/ 1313 |
0 |
5 |
7 |
0 |
7 |
1 |
3 |
ریال |
|||
|
از6/1/1319تا |
29/12/1319 |
3 |
6 |
4 |
7 |
1 |
4 |
5 |
3 |
ریال |
حساب جاری شماره…
|
از 8 مرداد 1311تا 29 اسفند 1311 |
2 |
4 |
9 |
6 |
4 |
5 |
1 |
ریال |
|||
|
از6 فروردین 1312 تا 9 اسفند 1312 |
1 |
8 |
5 |
7 |
1 |
7 |
6 |
ریال |
|||
|
از 5 فروردین1313 تا 30 اسفند 1313 |
3 |
2 |
7 |
9 |
3 |
3 |
4 |
1 |
ریال |
||
|
از 4فروردین 1319 تا 29 اسفند 1319 |
1 |
9 |
7 |
4 |
2 |
9 |
6 |
3 |
2 |
ریال |
◀ توضیحات و مآخذ:
٭ پی نوشتها:
1- دراین باره اشاره به فهرست جنگ های دورۀ اول و دوم روس وایران درسالهای 1219-1228 ق و 1241 – 1243 ق، اغتشاشات خراسان و افغانستان درسال های 1220، 1222، جنگ ایران و عثمانی 1236– 1238، قضایای هرات در1249، 1253– 1254 ، 1273 ، و 1279 ق ،فتنه سالار در خراسان به سال 1262، شورش بابیه 1265جنگ سرخس1271 و مرو 1276 ق در طول کمتر از60 سال خود به تنهایی گویای بسیاری از نکته‌ها است .
از جمله ر.ش به : تاریخ مفصل ایران ، عباس اقبال صص 777 تا 833.
اوژن اوین نماینده سیاسی فرانسه در ایران در ارتباط با نقش انگلیس و روس در نا آرامی های ایران و حاصل آن می‌نویسد:
« در سرتاسر قرن اخیر، توسعه و پیشروی دوش به دوش دو امپراطوری روس و انگلیس در آسیا، با ایحاد شلوغی‌ها و کشمکش‌های کور و مبهم، و به جان هم انداختن مدام دسته‌ها و ایل‌ها ، موجبات افول و انحطاط حکومت ایران را فراهم آورد. » ایران امروز ، ترجمه سعیدی ، ص 196.
2 – در این ارتباط از جمله رجوع شود، فصل تجارت خارجی مبحث طرفهای تجاری ایران و سیر تحول آن مندرج در: عیسوی ، چارلز: تاریخ اقتصادی ایران ، ترجمۀ یعقوب آژند ، نشر گستره، صص 108 و 109.
3 – در این باره رجوع شود از جمله به « موقعیت ایران و نقش مدرس» صص 10 و 11
4 – میس لمبتون در این باره می‌نویسد: « در اواسط قرن نوزدهم افزایشی در مورد مصرف اجناس اروپا به وقوع پیوست و به خاطر رقابت اروپائیان کاهشی در ساخته‌های محلی رخ داد. مثلاً این حالت در کاشان دیده شد که در سالهای نخستین قرن نوزدهم از لحاظ تولیدات در اوج خود بود.
در زمان فتحعلی شاه اشاره شده که دراصفهان 000/12 کارگاه بافندگی برای اقمشه ابریشمی وجود داشته.
ولی در سال 1848 م به خاطر افزایش واردات ساخته های اروپایی و تحول شیوه‌های درباری، فقط تعدادی از این کارگاهها باقی مانده است.» سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، ص 241.
5 – گزارش ژنرال گاردان فرانسوی به تاریخ 28 مه 1808 به وزیر خارجه فرانسه مندرج در تاریخ اقتصادی ایران ، چارلز عیسوی ، ص 37
6 – جوزف رابینو در باره کاهش مستمر ارزش پول ایران می‌نویسد:
« داستان پول رایج ایران ، نظیر پول رایج سایر کشورهای شرقی ، داستان کاهش بها و تا اندازه زیادی تقلب در آن است… چنانچه دیدیم کاهش معیار ارزش در ایران همچنان ادامه یافته است، … در سال 1889 م کاهش به نقطه اوج خود رسید…» تاریخ اقتصادی ایران، چارلزعیسوی ، صص 544 و 548.
7 – مستر تامسون در گزارش خود به مستر الیسون در تاریخ 20 آوریل 1868 م در باره سیر نزولی و کاهش جمعیت ایران می‌نویسد: « در زمان شاهان توفانی [ صفویه] و حتی در اوایل سلسله قاجار، ایران احتمالاً پرجمعیت تر از حالا بوده…» تاریخ اقتصادی ایران، چارلز عیسوی ، ص 40.
لرد کرزن نیز در این باره می‌نویسد: در نظر این جانب جای شک و شبهه نیست که جمعیت ایران روزگاری خیلی بیشتراز مقدار فعلی بود، حتی اگر برآورد پنجاه میلیون نفر را که بعضی از نویسندگان به عهد داریوش نسبت داده‌اند مورد تردید قراردهیم و یا چهل میلیون نفر را که شاردن به دورۀ صفویه منسوب داشته است باور نداریم باز تردیدی نیست که جمعیت این کشور سابقاً به مراتب بیش از جمع سکنۀ فعلی آن بوده است. شهرهای ایران و دهات متروک و بازارهای خالی و رشته های متعدد قناتهای خراب و تأسیسات عمومی که سابقاً عامل عمده حاصلخیزی اراضی پهناوری بودند که اکنون به حالت ویرانی افتاده اند و هزاران جریب زمین های زراعتی که در حال حاضر به سنگلاخ و شنزار مبدل شده اند همه حاکی از شواهد و آثاری است که قابل اشتباه نیست…» ایران و قضیه ایران، ج 2 ، ص 586.
8 و 9 – از جمله رجوع شود به ابوالحسن بنی صدر « موقعیت ایران و نقش مدرس » صص 40 و 41
10 – مطالعه اسناد روابط خارجی ایران برقراری کاپیتولان به بعد منابع ارزشمندی در این ارتباط است. از جمله این اسناد: اسناد آصف الدوله شیرازی در دوران خدمت آن مرد بزرگ در آذربایجان و خراسان است که در گنجینه پژوهش و مطالعات فرهنگی نگاهداری می شود.
11 – عیسوی ( چارلز ) ؛ تاریخ اقتصادی ایران ؛ ص 37.
12 – بهبهانی ( آقا احمد بن محمد ) ؛ به کوشش علی دوانی ، ص 503
13 – آرشیو مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی.
14 – هدایت ( مهدیقلی خان )[مخبر السلطنه] : خاطرات و خطرات ؛ ص 110
15 – ص 463
16 – یحیی دولت آبادی : « حیات یحیی» ، ج 4 ، صص 262 و 263
17 – گذشته چراغ راه آینده است ، جامی ، ص 114.
18 – همانجا ، صص 116 و 117
19 – همانجا، ص 112 . به نقل از روزنامه ستاره مورخه 8/7/1320
20 – روزنامه اطلاعات ، مورخه 8/7/1320
21 – همانجا، مورخه، 6/ 8/ 1320
22 – همانجا، مورخه 17 / 9 / 1320
23 – همانجا ، مورخه 29 /10 / 1320
24 – همانجا، مورخه 12 / 11/ 1320
25 – حسن کوهی کرمانی : از شهریور 1320 تا فاجعه آذربایجان و زنجان، ج اول ، صص 395 تا 408.
26 – روزنامه اطلاعات ، مورخه اسفند 1320.
27 – سالنامه پارس ، س 1322، صص 138 تا 145
منبع : محمد ترکمان «نگاهی به اموال منقول وغیر منقول رضا شاه» – «تاریخ معاصر ایران (جلد هفتم ) » – مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی – 1374 – صص 152 – 101
◀ رضاشاه و غصب اراضي عشاير:
دنیای اقتصاد «درباره غصب اراضی عشایر» می‌نویسد: نويسندگان اين گزارش معتقدند، رضاخان پس از آنكه به شاهي رسيد به ثروت‌اندوزي تمايل پيدا كرد و در حالي كه اراضي مرغوب در جاي جاي ايران را تملك مي‌كرد، فروغي نخست‌وزير تلاش مي‌كرد اين كار او را توجيه كند.
بارهاي مردم در ميدان‌هاي پايين شهر تا فروش نرفتن بارهاي اختصاصي نمي‌بايستي به فروش برسد. حتي سيمان را كه مورد احتياج عمومي بود همان ايادي منحصرا خريداري و بعد سه برابر قيمت خريداري به مردم مي‌فروختند. حتي خريد و فروش اتومبيل مي‌بايست نفعي به شاهزاده‌ها برساند! اگر راه‌ها امن نباشد شخص مي‌داند كه با يك دسته دزد طرف است و دزد به نام دزد مال مردم را مي‌گيرد، اما در دوران بيست ساله به نام قانون، به دست دفتر اسناد رسمي و مامورين ثبت اسناد و شهرباني كه هر كدام به نوبه خود حافظ حقوق و اموال مردم بودند مال و هستي مردم را مي‌گرفتند كه همه تعريف كردند رضاخان ميرپنج افسر ديويزيون قزاق كه در سوم اسفند 1299ه ش كود‌تا كرد و سردارسپه شد و در 1304ه ش به سلطنت نشست نه ملكي داشت نه كارخانه‌اي و نه وجوه نقدي در بانك‌هاي خارجي ولي روز بيست و‌پنجم شهريور 1320 ه ش كه امكان زورگويي و ستمگري براي او باقي نماند و به اجبار كناره‌گيري كرد وي با تملك حاصلخيزترين نقاط كشور در مازندران، گيلان، گرگان و ساير نقاط بزرگترين مالك كشور ايران بود و با در دست داشتن ذخائر نقدي در بانك‌هاي انگلستان، آمريكا و آلمان يكي از ثروتمندترين مردان به شمار مي‌آمد.
چگونه اين ثروت كلان در چنين مدت محدودي فراهم گرديد؟ از راهي سهل و ساده، وزارت دارايي به صاحب ملك دستور مي‌داد كه چون نبايد در محل علاقه و ملك و آبي داشته باشد لذا ضروري است املاك خود را به شخص صلاحيتداري (كه صلاحيت آن را كميسيون دولتي در محل تعيين مي‌كرد) بفروشد و الا وزارت دارايي املاك وي را تصرف مي‌كرد يا به ثمن بخس و به زور مي‌خريد و سپس به رضاشاه منتقل مي‌كرد.
مثلا از سال 1311 الي 1313 ه ش «كراس‌تاق» كه صد و سي و چهار پارچه دهات ييلاقي و قشلاقي و مراتع و جنگل‌هاي مفصل داشت به ترتيب فوق ضبط اداره دارايي شد. در تنكابن جمعي مالكين را گرفتند در قصر زنداني كردند و بعد زن و بچه آنها را داخل كاميون ريختند و به چند دسته تقسيم كردند و به كرمان، جيرفت، بم، شيراز، كرمانشاه، همدان و قزوين فرستادند. يكي از مالكيني كه به ني‌ريز تبعيد شده بود بعد از شهريور 1320 ه ش چنين نوشت: «ملك كمينه را در كجور مازندران بدون خريداري، بدون فروختن، بدون تعويض حتي بدون امضا و بدون اخطار ضبط كردند. آقايان وكلاي مجلس و هيات دولت امروز هم همان موقع سر كار بودند! وقتي من و هزاران مثل مرا تبعيد مي‌كردند هيچ‌كسي حرفي نزد. يك مامور نماينده مختاري رييس شهرباني اثاثيه و لباس ما را هم حراج كرد و ديناري از پول آن را هم به ما نداد!
روزنامه‌هاي پس از شهريور 1320ه ش، پر است از اعمالي كه عمال ديكتاتور براي سلب املاك مردم انجام داده بودند. يك نماينده مجلس انگلستان پس از مسافرت به ايران و مطالعه احوال ايرانيان نوشته بود: «رضاشاه دزدان و راهزنان را از سر را‌ه‌هاي ايران برداشت و به افراد ملت خود فهماند كه من بعد در سرتاسر ايران فقط يك راهزن بايد وجود داشته باشد.»
جنون ثروت، رضاخان را چنان از خود بي‌خود كرده بود كه تنها به غصب املاك مردم، برقراري انحصار جهت فروش برنج و پنبه و گندم املاك اختصاصي به قيمت دلخواه، كارخانه‌داري، خريد و فروش ارز به كشت و فروش بادمجان و تره‌بار در ميدان‌هاي پايين شهر ختم نمي‌شد بلكه اعتبارات و بودجه مملكتي و خصوصا درآمد كشور از نفت بدون هيچ‌گونه حساب و كتابي در اختيار شخص اعليحضرت! بود و وي به ميل و اراده خود از آن استفاده مي‌كرد. مويد احمدي نماينده مجلس در اول مهر 1320ه ش در مورد چگونگي صرف عايدات نفت سئوالي در مجلس مطرح كرد و مخبر كميسيون بودجه گفت از سال 1306ه.ش سي و يك ميليون ليره عايد شده كه بيست و هفت ميليون آن خرج گرديده ولي معلوم نيست به چه ترتيب و به چه مصرفي رسيده است. شهرداري تهران هم در مهر 1320هـ . ش در مقام انتشار و مطالبه هزينه‌هايي برآمد كه براي دربار كرده بود و جمع آن به سيصدو پنجاه ميليون ريال مي‌رسيد و اعلام داشت شهرداري تقريبا تمام اعتبارات خود را به مصرف دربار رسانده و اكنون كار شهرداري به علت نداشتن وجه راكد گشته‌است.
اما فروغي براي تسكين احساسات مردم با شتاب صلح‌نامه‌اي از رضاشاه گرفت و محمدرضا به صلاحديد او املاك غصبي پدر را در اختيار دولت قرار داد تا موقتا مردم را آرام كند. با اين ترتيب املاك رضاشاه به دولت انتقال يافت، اما موضوع حل نشد و گرفتاري مربوط به اين املاك دامنگير دولت، مردم و به خصوص دستگاه دادگستري گشت و تا زمان حاضر هم تمام نشده است. با اين توضيح اداره املاك اختصاصي تبديل به اداره املاك واگذاری شد و مقرر شد اشخاصي كه ادعا دارند پس از اين كه حكم قطعي از دادگستري گرفتند ملك را پس بگيرند. در ابتدا مجلس قبول نمي‌كرد كه مالك مسلم ملك به صورت مدعي ظاهر شود و سال‌ها به عدليه برود ولي در نهايت پذيرفت كه رضاشاه آن همه املاك را مالك شده! و عده معدودي توانستند املاك خود را مسترد دارند بعد از هشت سال املاك مجددا با تصويب مجلس به محمدرضا برگشت و در سال 1332ه ش در اختيار دولت مصدق قرار گرفت. اما پس از كود‌تا با تصويب‌‌نامه به شاه تقديم شد و در اجراي انقلاب معروف شاه و مردم «انقلاب سفيد!» املاك غصب شده به دهقانان فروخته شد و با سپردن قبوض اقساطي به بانك بهاي اقساط بيست و پنج ساله نقدا وصول شد و به خارج رفت در حالي كه هنوز پرونده‌هاي زيادي در مراحل دادگستري در جريان رسيدگي است!»
منبع: دنیای اقتصاد : شماره 1988، به تاریخ شنبه 19 دي 1388
◀مصادره هاي رضاخاني!
نشریۀ دنیای اقتصاد در بارۀ «مصادره‌هاي رضاخاني» در نشریۀ شماره 3149 به تاريخ 11 اسفند 1392 آورده است: در طول دوران حاکميت رضاشاه منابع درآمدزا به تدريج و يکي پس ازديگري تحت انحصار حکومت درآمد. اين روند از زمان قدرت گيري رضاخان با انضمام دواداره پردرآمد غله و نان و خالصجات به وزارت جنگ (در سال 1300 ش) آغاز شد و تا پايان حکومت وي ادامه يافت. طي اين مدت بيست وهفت نوع انحصار دولتي برقرار شد. مهم ترين انحصارها عبارت بودند از:
1. انحصار دولتي قند و چاي مصوب 9 خرداد 1304.
2. انحصار دولتي ترياك مصوب 26 تير 1307.
3. انحصار دولتي دخانيات مصوب 29 اسفند 1308.
4.واگذاري انحصار تجارت خارجي به دولت مصوب 6 اسفند، 1309 و…. علاوه بر انحصار مستقيم دولتي که- شکل غالب انحصار منابع اقتصادي بود- در برخي موارد دولت با دريافت حق السهم، امتياز انحصاري برخي از منابع درآمدزا را به افراد حقيقي و حقوقي واگذار مي‌کرد. برخي از اين امتيازهاي انحصاري واگذارشده عبارت بودند از انحصار استخراج و فروش خاك سرخ جزاير هرمز، قشم، لارك و هنگام به حاج معين‌التجار بوشهري در 28 حوت 1301 و انحصار استخراج انتيمون انارك و نائين به شرکت مختلط شونمان و شرکاي اصفهان در 28 مهر 1311.
علاوه بر انحصار، مصادره هم يکي از منابع کسب درآمد دولت بود. مصادره‌ها در اين دوره به دو صورت مصادره براي دولت و مصادره براي ثروت اندوزي شخص شاه صورت مي‌گرفت.
مصادره دولتي که شکل رايج مصادره پيش از رياست وزرايي و به سلطنت رسيدن رضاشاه بود، اقدامي از سوي حکومت در جهت تامين هزينه هاي مورد نياز ارتش به شمار مي‌رفت.
رضاخان تا پيش از رسيدن به رياست وزرايي براي تامين هزينه‌هاي ارتش و وزارت جنگ، همواره با دولت در جدال بود. به همين دليل وي سعي مي‌کرد با استفاده از قوه قهريه و به کارگيري ارتش هزينه‌هاي مورد نياز خود را از طريق مصادره تامين کند. اين مصادره‌ها نظير آنچه در مورد مصادره اموال خان ماکو اتفاق افتاد، تنها شامل افراد حقيقي نمي‌شد. بلکه به مصادره اموال ساير نهادهاي دولتي به نفع ارتش نيز مي‌انجاميد. به عنوان مثال، در آذر سال 1300 رضاخان که فکر مي‌کرد اعتبار مورد نياز وزارت جنگ را دريافت نکرده‌است، پول متعلق به دولت را که توسط بانک شاهنشاهي انگليس از مشهد به تهران حمل مي شد، مصادره کرد. اين پول که قرار بود به وزارت ماليه تحويل داده شود، در ورامين توسط يک واحد از سربازان قزاق مصادره و به حسابداري ارتش تحويل داده شد. رضاخان در پاسخ به اعتراض مسوولان بانک شاهنشاهي به آنان پاسخ داد: «پول متعلق به دولت ايران است و من! از طرف دولت رسيد آن را به شما مي‌دهم!»
روند مصادره اموال در سال‌هاي بعد يعني در دوران رياست وزرايي و سلطنت رضاشاه، شکل ديگري به خود گرفت و از مصادره به نفع دولت و وزارت جنگ، به مصادره شخصي با هدف ثروت اندوزي شخص شاه تبديل شد.
همانند دوره قبل، اين بار نيز مصادره از افراد حقيقي و حقوقي صورت گرفت، با اين تفاوت که در دوره قبل اين اموال به صورت مستقيم صرف ارتش مي‌شد، ولي در اين دوره صرف ثروت اندوزي شخص شاه مي‌شد. مصادره اموال از افراد حقيقي اين بار نه تنها شامل مخالفان و سرکردگان قدرت محلي مانند امير مويد سوادکوهي و شيخ خزعل و افراد مغضوبي چون تيمورتاش، سردار اسعد بختياري و فيروزميرزا مي‌شد، بلکه گريبانگير افرادي چون معين‌التجار بوشهري شد که همچنان در بدنه حاکميت به عنوان وکيل مجلس فعاليت مي‌کرد.
در کنار مصادره اموال افراد حقيقي، مصادره اموال دولتي- مخصوصا در دوران سلطنت- نيز به صورت چشمگيري صورت مي‌گرفت. اين نوع مصادره، اموال مختلف از خالصه‌ها و هتل‌ها گرفته تا کارخانه‌هاي دولتي را در برمي‌گرفت. نگرش رضاشاه به منابع مالي دولتي به گونه‌اي بود که وي خود را در آنها شريک مي‌دانست. به همين دليل مصادره و دست‌اندازي به آنها را حق مسلم خود مي‌دانست.
بلوشر- سفير آلمان در ايران- ضمن شرحي از يکي از مصادره‌هاي رضاشاه، گفته وي را اين چنين نقل مي‌کند: «يکي از کارمندان من اخراج شد به علت آنکه اختلاس کرده‌بود، من هم چيزهاي بسياري عايدم مي‌شود. منتها اين دو با هم فرق دارد. با اصلاحاتي که من در مملکت کرده‌ام کشور به رونق بي‌سابقه رسيده‌است. پس بديهي است که من در آن شريک باشم.»
پس با چنين نگرشي رضاشاه توانست در دوران حاکميت خود از يک فرمانده حقوق بگير قزاق به بزرگترين ثروتمند عصر خود با چهل وچهارهزار پارچه آبادي، پنجاه وهشت ميليون پوند سپرده خارجي در بانک‌هاي انگليس و شصت وهشت ميليون تومان سپرده در بانک ملي تبديل شود.
به نقل از مقاله «تاثير تمرکزگرايي بر اقتصاد سياسي عصر پهلوي اول» نوشته سهراب يزداني و سيد حسن شجاعي ديوکلائي.
منابع:
– محمدعلي همايون کاتوزيان، اقتصادي سياسي ايران، ترجمه محمدرضا نفيسي و کامبيز عزيزي.
– همايون کاتوزيان، دولت و جامعه در ايران.
– رضا نيازمند، رضاشاه از تولد تا سلطنت.
– محمود پورشالچي، قزاق عصر رضاشاه پهلوي، براساس اسناد وزارت خارجه فرانسه.
– ويبرت فون بلوشر، سفرنامه بلوشر، ترجمه کيکاوس جهانداري، (تهران: خوارزمي، 1363).
منبع : دنياي اقتصاد، شماره 3149 به تاريخ 11/12/92، صفحه 31 (تاريخ اقتصاد)