بمناسبت صد و سیُ و سومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (112 )
2/8 / 41 (11/5/20)
رخام 86
* گزارش وزیر مختار امریکا در ایران به وزیر خارجه ایالات متحد امریکا
دیشب مذاکرات مفصل و بی پرده ای با نخست وزیر به عمل آوردم. ابتدا وی آغاز مطلب کرد و گفت بی نهایت علاقه مند است که نظر ایران را برای دولت امریکا روشن سازد، و به این جهت مرا از تحولات و پیش آمدها مطلع خواهد ساخت. او اعتراف کرد که هم روس‌ها و انگلیسی‌ها سخت اعمال نفوذ می‌کنند که ایران هشتاد در صد آلمانی‌ها را از کشور اخراج کند. او گفت فشار و اعمال نفوذی که به عمل می‌آید شدید است و صورت رسمی دارد ولی توأم با تهدیدهای نظامی و اقتصادی نیست. گو اینکه افزود بیم دارد این اقدامات مقدمۀ توقعات بیشتر و بزرگتری باشد. او اظهار داشت که دولت اقدام تجاوزآمیز و یا ادعا نسبت به بغازها را از سوی آنها طرد و نفی می‌کند. در اینجا تصور می‌شود که اعلامیۀ روس‌ها در آنکارا، چون با اعلامیۀ مشابهی از جانب انگلیسی‌ها توأم است، وزن و اثر بیشتر خواهد داشت…
ایدن می‌گوید دولت وی امیدوار است و مهمتر از همه این است که اقدام مستقیم در ایران لزومی پیدا نکند. با وجود این ، آنها ( انگلیسی‌ها ) باید این امکان را در نظر بگیرند که آلمانی‌ها ممکن است به قفقازو سرحدات ایران برسند. از این رو، نمی‌توانند اجازه دهند که کانون خطرناک کارشناسان فنی آلمانی و عمال سیاسی آنها، که اکنون در ایران می‌باشند در این کشور باقی بمانند…
13 / 8 / 41 (22 / 5 / 20)
232 رخام
* گزارش وزیر مختار امریکا در عراق به وزیر خارجه امریکا:
سفیرکبیرانگلستان به من اطلاع دادکه طبق دستوری که دریافت داشته از دولت عراق خواستارشده است که براساس پیمان سعدآباد از دولت ایران بخواهد که علیه جهانگردان آلمانی و پناهندگان سیاسی عراق، که ایران را مرکز دسیسه‌های سیاسی خود قرارداده اند ، اقدامهایی به عمل آورد. او به دولت عراق اخطار کرده است که آن جهانگردان آلمانی و پناهندگان عراقی قطعاً سعی دارند در ایران همان کاری را انجام دهند که برای انجام آن در عراق کوشش می‌کردند، یعنی کودتا کنند و یک گروه هوا خواه محور را به قدرت برسانند و، به این ترتیب ، موجبات تهدید عراق را فراهم آورند…
15 / 8 / 41 (24 /5 / 20)
92 رخام
* گزارش وزیر مختار امریکا در ایران به وزیر خارجه آمریکا:
وزیر مختار انگلیس به من خبر داده است که او و سفیر شوروی فردا بعد از ظهر یادداشتهای مشابهی به دولت ایران تسلیم خواهند کرد. یادداشتهای مزبور نا رضایی دو دو لت را از توجه نکردن ایران به اخظار یک ماه پیش آنها در بارۀ خطر ناشی از آلمانی‌های مقیم این کشوراظهار خواهد کرد و مصرانه خواهد خواست که بخش عمدۀ آلمانی‌ها اخراج شوند.
… هنگام تسلیم یادداشتها به دولت ایران، شفاهاً گفته خواهد شد که چهار پنجم همۀ آلمانی‌های مقیم ایران باید تا پایان اوت، ولی قطعاً نه دیرتر از 15 سپتامبر ( 8 شهریور) ، از ایران اخراج شوند… همکار انگلیسی من معتقد است که انگلیسی‌ها، در صورت تهاجم، به قدری زود بر اوضاع مسلط خواهند شد که موضوع محافظت منافع انگلیس به وسیلۀ این سفارتخانه پیش نخواهد آمد. اگر چه پیش بینی خطرناک است، ولی محتمل به نظر می‌رسد که خواسته‌ها مورد قبول واقع نشود و کشور مورد تهاجم واقع گردد و ایرانیها مقاومت ضعیفی ابراز کنند. چندی است که سپاهیان و ساز و برگ ایرانی به سوی شمال فرستاده می‌شوند و، در این اواخر، هم به سوی جنوب. گزارش شده است که شاه در نزدیکی مرز ترکیه مشغول بازرسی نیروهاست. من غیر محتمل نمی‌دانم که در صورت وقوع تهاجم ، شاه تاج و تخت خود را از دست بدهد.
* یادداشت سفارت انگلیس به دولت ایران:
ساما
تاریخ : 25 مرداد 1320
دولت شاهنشاهی ایران، در موارد عدیده، تمایل خود را دایر به حفظ و تأیید رویۀ بی‌طرفی کامل در جنگی که دراثر جاه طلبی تجاوز کارانه زمامداران فعلی آلمان بر عالم تحمیل گردیده ابراز داشته است. تمایل به کنار ماندن از میدان کشمکش و خصومت از طرف بعضی ممالک دیگر نیز احساس شد. لکن آن ممالک بعداً مورد حمله یا تجاوز قوای مسلح آلمان قرارگرفتند. با در نظر گرفتن این حقیقت مسلم و غیر قابل انکاراست که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان اینک خود را ناگزیر میداند با یک روح دوستانه به ذکربعضی ملاحظات مبادرت نموده و توجه جدی اولیای دولت ایران را به آن معطوف سازد:
1- در مقام اول، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان برعلیه استقلال و تمامیت ارضی ایران هیچ‌گونه قصدی ندارد. میل و آرزوی صمیمانۀ دولت انگلستان این است که رویۀ دوستی و معاضدت با ایران را، که متضمن مصالح ایران و امپراتوری انگلستان میداند، حفظ نماید.
2 – در اثر توسعۀ دایرۀ جنگ، خطر شدیدی نسبت به منافع ایران و انگلیس محسوس شده است. سابقاً، یعنی در ماه ژانویۀ گذشته، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان نگرانی شدید خود را در خصوص عدۀ زیاد اتباع آلمان که به آنها اجازۀ اقامت در ایران داده شده است به استحضار خاطر اولیا دولت شاهنشاهی رسانید. از آن تاریخ به بعد، دولت انگلستان خطرات شدیدی را که ممکن است از عملیات این اتباع آلمانی ناشی گردد و همچنین لزوم محدود ساختن کامل تعداد آنها را، که بر وفق مصالح خود ایران می‌باشد، خاطر نشان ساخته است. با درنظرگرفتن حوادثی که در بسیاری از ممالک رخ داده، در حقیقت نمی‌توان شک داشت که هر زمان دولت آلمان تشخیص دهد که فرصت مناسبی فرا رسیده، این اشخاص را برای ایجاد اغتشاش در ایران و یا در ممالک مجاور به منظور کمک در اجرای نقشه‌های نظامی خود مورد استفاده قرار خواهد داد.
3 – در اواخر ماه ژوئیه، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به نمایندۀ خود در تهران دستور داد، از لحاظ اهمیت فوق‌العاده و فوریت امر، لزوم اتخاذ اقدامات فوری را تأکید و خاطر نشان نماید و از نظر خطر روز افزون وضعیت جنگ، تأکید نماید عدۀ آلمانی‌هایی که مجازند در ایران اقامت کنند شدیداً تقلیل یابد.
4 – از قرار معلوم، دولت ایران اصولاً صحت توصیه‌ای را که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان نموده است تصدیق و اشعار داشته اند که اقداماتی به عمل می‌آورند تا آلمانی‌هایی که پروانۀ اقامتشان منقضی و رفتارشان مورد سوء ظن واقع گریده، و یا اینکه می‌توان به جای آنها از اتباع ایران تعیین کرد، در اسرع وقت از مملکت خارج شوند. همچنین دولت ایران تعهدات خود را، دایر بر اینکه عملیات آلمانی‌هایی را که در این مملکت باقی خواهند ماند مورد تفتیش و مراقبت جدی قراردهد، تصدیق نمود.
5 – نظر به مراتب فوق، اینکه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان مایل است با نهایت صراحت و تأکید توصیۀ خود را مبنی بر اینکه هیئت آلمانی‌های مقیم ایران باید بدون تأخیرِ بیش از این، از ایران خارج گردند تکرار می‌نماید.
6 – هرگاه دولت ایران مایل باشد چند تن از مستخدمین فنی آلمانی را که در حال حاضر جهت امور صنعتی ایران استخدام شده اند موقتاً نگاه دارد، تقاضا می‌شود فهرست کامل اسامی آنها و مشاغلی که جهت آن استخدام شده اند به نمایندۀ اعلیحضرت پادشاه انگلستان درتهران ارائه شود. دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر خواهد بود با دولت ایران مساعدت کرده و سعی نماید متخصصین لایق انگلیسی یا بی‌طرف جای متخصصین آلمانی که خارج می‌شوند تأمین نماید و با کمال مسرت با دولت ایران اقدامات مشترک به عمل خواهدآورد که اشکالات موقتی را که ممکن است در اثر حرکت این عده از کارکنان تعلیم یافته پیش آید تخفیف دهد.
7 – در باب سایر آلمانی‌های مقیم ایران، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان ممنون خواهد شد از تاریخ حرکت آنها کلاً مستحضر شود. البته دولت ایران ترتیبی خواهد داد که اجازه داده نشود اتباع دیگر آلمان وارد ایران گردند.
8 – این نکته حایز اهمیت است که هیچ یک از مستخدمین فنی آلمانی که بر طبق ترتیبات پیشنهادیه در قسمت 6 فوق ابقا می‌شوند نباید در کاری گماشته شوند که ارتباط مستقیم با سیستم ارتباطات ایران از قبیل راه آهن، راهها، تلفن، و تلگراف و بی‌سیم داشته یا اینکه طوری باشد که عملیات مضرۀ آنها حیات ملی ایران را در طی مدت بحران فلج سازد.
9 – بالاخره، اشعار می‌شود که مقتضی است اقدامات مؤثری به عمل آید که رفتار مستخدمین فنی آلمانی که بر طبق ترتیبات مذکوره در قسمت6 ابقا خواهند گردید تحت سرکشی و مراقبت کامل قرارگرفته و محدود گردد. زیرا این مسئله باید معین شود که این اشخاص جز به کارهای فنی که جهت آن استخدام شده اند به عملیات دیگری از هیچ قبیل مشغول نخواهند گردید.
10 – به قراری که اطلاع حاصل شده، دولت ایران مقرر داشته اند در وضعیت اتباع آلمان مقیم ایران تحقیقات کامل به عمل آید و بلاشک اطلاعات کاملی در دست دارند حاکی از اینکه علت بودن هر فردی در این مملکت چیست. بنابراین، امید دارد که فهرست اسامی هر یک از اتباع آلمان را که بخواهند جهت کار ضروری نگاه دارند بدون تأخیر به وزیر مختار اعلیحضرت پادشاه انگلستان بدهند، و فوراً اقداماتی به عمل آید که مابقی اتباع آلمان به فوریت از ایران حرکت کنند.
* یادداشت سفارت انگلیس به دولت ایران _ [ تاریخ احتمالی اول شهریور 20 ] :
ساما 34
1 – توجه اولیای دولت شاهنشاهی ایران را کراراً به لزوم اتخاذ اقدامات جهت اخراج هیئت آلمانی‌ها از ایران جلب شده است.
2 – باعث تأسف است که دولت ایران هنوز مقتضی ندانسته است جواب رضایت بخش به یادداشت مورخۀ 16 اوت ( 25 مرداد) بدهد. از قرار معلوم، دولت ایران با ابقای اتباع آلمان در ایران بالنسبه به انجام تمایلات دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان در مسئله‌ای که دراثر اوضاع و حوادث جنگ کسب فوریت نموده و می‌نماید، اهمیت نمی‌دهد. دولت ایران باید مسئولیتی را که در اثر این تصمیم متوجه می‌شود عهده دار گردد.
3 – دراین صورت، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان خود را مجبور میداند [ که ] اقدامات لازمه [را] برای حفظ منابع حیاتی خود به عمل آورده و خطری را که از عملیات محتملۀ آلمانی‌ها در ایران ناشی می‌شود بر طرف سازد. دولت ایران می‌تواند مطمئن باشد که این اقدامات به هیچ وجه برعلیه ملت ایران نبوده و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان هیچ‌گونه نقشه و منظوری برعلیه استقلال یا تمامیت خاک آن ندارد. هرگونه اقدامات نظامی که قوای انگلیس مجبورشوند اتخاذ نمایند فقط موقتی بوده و پس از رفع شدن بحران حاضر ادامه نخواهد یافت. زیرا اقدامات فقط متوجه دول محور می‌باشد.
16 / 8 / 41 ( 25 /5 / 20)
وخا 371 – 27251 – ای 4712
* گزارش بولارد به وزارت خارجه :
امروز، عصر، برای تسلیم یادداشت دولت اعلیحضرت به دفتر نخست وزیر رفتم و منصور و عامری، وزیر خارجه ، مرا به گرمی پذیرفتند. لیکن پس از تسلیم یادداشت و قرائت آن ، نخست وزیر از پذیرفتن آن امتناع کرد. منصور و عامری هر دو کوشیدند مرا قانع کنند که یادداشت مزبور را پس بگیرم. نخست وزیر گفت که این یادداشت جزاتمام حجت چیز دیگری نیست. وی دولت اعلیحضرت را به داشتن هدفهای بیش از اخراج آلمانی‌ها متهم کرد. منصور و عامری گله می‌کردند که دولت اعلیحضرت مشکلاتی را که دولت ایران در مورد اخراج آلمانی‌ها با آن مواجه است نادیده می‌گیرد. منصور به من اطمینان داد که اقدامات جدید برای اخراج آلمانی‌ها انجام گرفته است. او ادعا می‌کرد که بیش از سی تن از اتباع آلمان درعرض سه هفتۀ گذشته از ایران خارج شده اند و شمار بیشتری از آنها نیز به گونه‌ای غیر محسوس درآستانۀ ترک ایران‌اند. من گفتم که تصور می‌کنم با این سرعتی که دولت ایران در پیش گرفته است دست کم 2 سال طول خواهد کشید تا در تعداد آلمانی‌های مقیم ایران کاهش چشمگیری حاصل شود. آنگاه منصور افشا کرد مایر و گاموتا، دونفر از عمال برجسته آلمان، به زودی ایران را ترک خواهند کرد. به نظر او، برنامۀ اخراج آلمانی‌ها به گونه‌ای بسیار موفقیت آمیز انجام می‌گیرد و به علت مهارت شایانی که در اجرای آن به کار می‌رود، آلمانی‌ها نتوانسته اند به وجود آن پی‌ببرند. من در پاسخ او گفتم که به نظر من، جست و جوی رقم سحرآمیزی که هم برای جلب رضایت دولت اعلیحضرت به قدر کفایت بزرگ و هم ، در عین حال، ناچیزتر از آن باشد که مورد توجه دولت آلمان قرار گیرد، جز تلف کردن وقت حاصلی نخواهد داشت. سرانجام، منصور را به پذیرفتن یادداشت وادار ساختم.
اسمیرنف به من اطلاع داد که نخست وزیر ایران به شدت از پذیرفتن نسخه‌ای از یادداشت برای شاه خود داری می‌کرده است. لیکن پس از آنکه او، اسمیرنف وی را تهدید می‌کند که شخصاً پیش شاه خواهد رفت و یادداشت را مستقیماً به خود او تسلیم خواهد، ناگزیر این نسخه را نیز پذیرفته است.
18 / 8 / 41 ( 27 / 5 / 20)
وخا 371 – 27233 – ای 4791
* یادداشت مذاکرات ایدن با مایسکی:
صبح امروز، مایسکی برای گفت وگو و تصمیم گیری در مورد اقدامات مشترک بعدی ما در ایران نزد من آمد. دولت ایران هنوز پاسخ یادداشت مشترک 16 اوت ما را نداده است. به مایسکی گفتم که به نظر من باید پاسخ ایران را منفی تلقی کرد. واز مایسکی پرسیدم: دراین صورت، بعد چه باید کرد؟ مایسکی پیشنهاد می‌کرد که با یک اتمام حجت به دولت 48 ساعت فرصت داده شود تا موضع خود را تعدیل کند، والا دول متفق شیوه‌های دیگری اتخاذ خواهند کرد. مایسکی همچنین پیشنهاد دیگری را مطرح کرد، بدین‌سان که دولتین بریتانیا وشوروی بدون اتمام حجت قبلی و همزمان با تسلیم یادداشتهایی در توجیه اقدامهای خود، عملیات نظامی را آغاز کنند. مایسکی گفت که وی شخصاً اتمام حجت 48 ساعته را می‌پسندد، ولی جانب مسکو هنوز دستورالعمل مشخصی در این زمینه دریافت نکرده است. من با پیشنهاد اول او مخالفت کردم و اظهار داشتم که دراین حالت شاه از در تسلیم در خواهد آمد و، در نتیجه، هرگونه تأخیر بیشتر موجب خواهد شد که ایرانیان فرصت بیشتری خواهند یافت تا از ترکیه و سایر کشورهای جهان استمداد کنند. بدین‌سان، ما توافق کردیم که عملیات بدون اتمام حجت قبلی آغاز شود. مایسکی سحرگاه روز 22 اوت ( 31 مرداد ) را همچون زمان مناسبی برای حمله پیشنهاد کرد. چون در این فاصله کشورهای ما می‌توانستند تدارکهای نهایی برای عملیات نظامی را انجام دهند. من با این پیشنهاد نیز موافقت کردم. قرار گذاشتم که من پیش نویس متنی را که باید در هنگام آغاز عملیات به دولت ایران ارائه دهیم تهیه کنم.
28 / 8 / 41 ( 30 / 5 / 20)
رخام 99
* گزارش وزیر مختار امریکا در ایران به وزیر خارجه امریکا:
… مبارزۀ تبلیغاتی انگلیس علیه ایران، که از جانب اشخاص و روزنامه نگاران پشتیبانی می‌شود، به منتهای شدت خود رسیده و منجر به پخش و انتشار هرگونه اخبار تحریف شده و دروغ گردیده است. مثلاً خبری از دهلی رسیده که یک قطار پر از افراد آلمانی وارد ایران شده است و از قاهره گزارش می‌رسد که ارتش دست به شورش زده است و ایلات و عشایر یاغیگری آغاز کرده اند. همچنین اخبار دروغ و تحریف شدۀ دیگری راجع به فعالیتها و رفت و آمد آلمانی‌ها در ایران انتشار می‌یابند. روزنامه نگاران اخبار الهام شده از جانب انگلیسی‌ها را به عنوان حقیقت و واقعیت می‌پذیرند و، بدین سان، به این مبارزۀ تبلیغاتی کمک می‌کنند . مثلاً گزارشگر امریکایی آسوشیتد پرس به من اظهار داشت که غالب اخباری که به وسیلۀ خبرنگاران از آنکارا ارسال می‌شود از سفارت انگلیس سرچشمه گرفته است. اخبار منتشر از جانب ایران هیچ گاه بیان نمی‌شود. من خطر ستون پنجم را ناچیز نمی‌شمارم و کراراً توجه وزارت خارجه آمریکا و مقامات محلی را نسبت به این خطر جلب کرده‌ام. با وجود این، اطمینان دارم که انگلیسی‌ها این خطر را به عنوان بهانه برای اشغال ایران مورد استفاده قرار می‌دهند و عملاً در بارۀ شدت آن، به عنوان یک حربۀ مؤثر، اغراق و مبالغه می‌کنند. من به این نتیجه رسیده ام که پاسخ ایران به خواسته‌های انگلس و روس هرچه باشد، انگلیس‌ها و روس‌ها ایران را بعلت ضرورت فوق العادۀ نظامی اشغال خواهند کرد . برای احتراز از سوء تفاهم، باید اضافه و تأکید کنم که با اقدام انگلیسی‌ها کاملاً موافقم و عقیده دارم که این اقدام برای پیشرفت هدف مشترک ما ضرورت حیاتی دارد…
دریفوس
30 / 5/ 20
ساما 40
* پاسخ دولت ایران به تذکاریه 25 /5/ 20 سفیر شوروی:
دولت شاهنشاهی از تمایل دولت جماهیر شوروی به تعقیب سیاست دوستی با ایران که در تذکاریه 25 مرداد 1320 اشعارگردید نهایت خرسندی را داشته و از طرف خود اطمینان می‌دهد که به حفظ این مناسبات صمیمانه کاملاً علاقه‌مند بوده و این رویه را همواره و عملاً مشهود ساخته است . همچنین اظهاراتی را که در تصدیق و تأیید سیاستِ بی‌طرفی ایران شده است با امتنان تلقی می‌نماید. اما راجع به اظهار نگرانی از وجود یک عده از آلمانی‌ها در ایران که تصور شده است مخل روابط و منافع مشترکۀ دو دولت باشند، دولت شاهنشاهی لازم میداند اظهار بدارد به طوری که طی مذاکرات مربوطه به تذکاریۀ 19 ژوئیه 1941 ( 28 تیر ماه 1320) سفارت کبری اتحاد جماهیر شوروی، در همان تاریخ، و در روز 29 تیر ماه 1320 نبز نوشته شده و در مذاکرات عدیدۀ دیگر تکرار گردیده است، با وجود مراقبتهای جدی و دقیق دولت درحفظ انتظامات کشور و مراقبت مخصوصی که در حفظ حقوق مشروع دول دوست و همسایه به عمل می‌آید، به هیچ وجه انتظار نمی‌رفت که دولت اتحاد جماهیر شوروی احتمالاتی بدهند و تردید از این حیث داشته باشند و. چنان که تاکنون هیچ اتفاقی که اینگونه نگرانی را اثبات کند رخ نداده و روابط دو دولت بر اساس تزلزل ناپذیری استوار بوده است.
دولت شاهنشاهی به پاس همین مناسبات دوستی و صمیمیت یقین داشت که دولت اتحاد جماهیر شوروی ، با در نظر داشتن سیاست بی‌طرفی ایران، همان سیاستی که مکرر مورد تصدیق آن دولت قرار گرفته است ، و با رعایت الزمانی که از این سیاست ناشی می‌گردد، از طرح هرگونه مسائلی که منافی آن باشد احتراز جویند.
بنابراین، جای تأسف است که ملاحظه می‌شود در تذکاریۀ 25 مرداد 1320 مطالبی قید شده که با این منظور متباین است. با این‌حال، نظر به میل و علاقه‌ای که دولت شاهنشاهی به تکمیل زمینۀ حسن تفاهم میان دو کشور دارد، لازم میداند توجه دقیق دولت اتحاد شوروی را به این نکته جلب کند که در مورد بیگانگان مقیم ایران، برنامۀ دولت از ابتدا این بوده‌است که به خدمت آنهایی که در بنگاههای دولتی اشتغال دارند، به محض اینکه از آنها بی‌نیازی حاصل شود یا ایرانیانی بتوانند به جای آنها گماشته شوند، خاتمه داده و از سایر بیگانگان نیز کسانی که دارای کار و پیشۀ معینی نبوده و وجود آنها ضرورتی نداشته باشد از کشور خارج گردند.
نظربه مقتضیات کنونی، و همان طوری که طی مذاکرات نیز خاطر نشان شده، اجرای این برنامه با دقت و سرعت بیشتری تعقیب می‌گردد. مخصوصا این اواخر، در نتیجۀ همین عمل، از شمارۀ اتباع بیگانه در ایران کاسته شده ، و به زودی نیز تعداد آنها به میزان قابل توجهی تقلیل خواهد یافت.
بدهی است [که] در مورد تقلیل شمارۀ بیگانگان، طرز عمل، تشخیص نیازمندیها، و سایر جزئیات و کیفیات اجرایی آن بسته به نظر خود دولت شاهنشاهی می‌باشد که با رعایت مقتضیات اقداماتی را که شایسته میداند معمول خواهد داشت.
در همان حال که دولت شاهنشاهی حاضر است هراقدامی را که برای حفظ امنیت کشور و صیانت حقوق مشروع همسایگان خود ضروری بداند به موقع اجرا بگذارد، هیچ گونه پیشنهادهایی را که برخلاف سیاست بی‌طرفی یا حق حاکمیت دولت باشد نمی‌تواند بپذیرد.
31 / 8 / 41 ( 30 / 5 / 20 )
رخام 100
* یادداشت رئیس اداره امور خاورنزدیک به وزیر خارجه آمریکا:
… در ملاقاتی که وزیر مختار ایران اخیراً در 19 اوت با این جانب داشت اظهار کرد که دولت متبوع او به هیچ وجه اجازه نخواهد داد که نیروهای نظامی از کشورش عبور کند. ولی او به پرسش من در بارۀ عبور دادن اسلحه و مهمات از ایران پاسخ درستی نداد. فقط خاطرنشان ساخت که راه آهن ایران مجهز نیست و نمی‌تواند سلاحهای سنگین مانند تانک را حمل کند. وزیر مختار ایران، ضمن اظهار نظر دربارۀ امکان اشغال ایران از جانب نیروهای انگلیس و بلشویک، اظهار کرد که به عقیدۀ او هر نوع اقدام متجاوزانه از جانب انگلیس و بلشویک، اظهار نظر در بارۀ امکان اشغال ایران از جانب انگلیس علیه ایران تصور پذیر نیست. در بارۀ امکان اشغال از جانب بلشویکها، اظهار داشت که به نظر می‌رسد که روسیه در حال حاضر گرفتاری فراوانی دارد و، در هر صورت، ایران در برابر حملۀ ارتش بلشویک ناچار مقاومت خواهد کرد، و به نظر وی، مقاومت ایران موفقیت‌آمیز خواهد بود…
23/8/ 41 (1/6/20)
وخا 371 – 27234 – ای 4896
* تلگراف سرلشکر نوئل ماک فارلن ، سرپرست هیئت نظامی انگلیس در مسکو به وزارت خارجه انگلستان:
مقامات سیاسی و نظامی شوروی از من می‌پرسند که نیروهای دولت اعلیحضرت پس از رسیدن به اهواز، دزفول و کرمانشاه چه برنامه‌ای در پیش خواهند داشت. به نظر آنها، مقامات مسئول ما وظیفۀ خود را دست کم گرفته اند. آنها بر این باورند که نیروهای محدودی که ما در عراق و خلیج فارس متمرکز ساخته‌ایم برای چنین عملیات گسترده‌ای کافی نیست. به نظر آنها ، بهتر است که نیروهای ما پیشروی خود را در ایران به پیرامون مناطق مرزی جنوب محدود سازند…
23 /8 / 41 ( 1/6 / 40 )
وخا 371 – 27208 – ای 4537
* بخشنامۀ محرمانۀ دولت انگلیس در بارۀ هدفهای سیاسی و نظامی آن در ایران:
1 – نخستین هدف دولت اعلیحضرت در ایران آن است که از راه عملیات نظامی دولت ایران را برای اخراج اتباع آلمان تحت فشار قراردهد و پس از آن، با کمک روس‌ها ، خطوط ارتباطی ایران را تحت کنترل خود در آورد. مسئلۀ خطوط ارتباطی نباید، تکرار می‌کنیم نباید، در حال حاضر به گونه‌ای آشکار مورد اشاره قرارگیرد.
2 – نخستین هدف عملیاتی نیروهایتان تسخیر و نگاهداری مناطق تولدی نفت خوزستان و نفت شاه خواهند بود.
3 – عملیات نظامی بعدی به موضع دولت ایران بعد از تسخیرمناطق نفتی توسط نیروهای مابستگی دارد و اینکه آیا این دولت اجازه خواهد داد از راه آهن آن استفاده کنیم.
4 – برنامه و هدف نیروهای روس هنوز افشا نشده‌است. دراین باره به قید فوریت سئوال کرده ایم و پاسخ آن در آیندۀ نزدیک برایتان مخابره خواهد شد.
5 – پس از آن لازم است در بارۀ حدود عملیاتی شما و روس‌ها با آنها توافق به دست آید.
24 /8/ 41 (2/6/20)
رخام 1567
* گزارش سفیر کبیر امریکا در مسکو به وزیر خارجه امریکا :
در گفت و گویی که دیروز با سفیر کبیر ایران( محمد ساعد) داشتم، او اظهار داشت که دولت متبوع وی به یادداشتهای انگلیس و شوروی … جواب رد داده‌است. به نظر دولت ایران، دخالت در امور داخلی آن است .. سفیر کبیر ایران سپس ادامه داد:
1- شرکت شوروی در تقاضایی که از ایران شد بنا به تجریک انگلیس‌ها است.
2 – انگلیس در گذشته آلمان را، به خاطر اینکه در 1939 کشورهای بالتیک را برای خوشایند شوروی فدا کرده بود، سخت مورد انتقاد و سر زنش قرارمی‌داد. اکنون خود حاضر شده است برای به دست آوردن دل شوروی ایران فدا کند.
3 – روش کنونی دولت انگلیس نسبت به ایران ناسپاسی است چون ایران از انگلیس جانبداری و مدت دوسال از منافع آن پاسداری کرده است.
4 – ایران در برابرهر تجاوزی به حق حاکمیتش، خواه از جانب شوروی باشد و خواه از جانب انگلیس یا از جانب هر دو دولت، به بهترین وجه ممکن از خویشتن دفاع خواهد کرد.
5 – تقاضای شوروی و انگلیس مبنی بر اخراج فوری آلمانی‌ها از ایران بهانه برای اشغال ایران است که ناشیانه پرده پوشی شده است. زیر اخراج همۀ آلمانی‌ها و، در صورت تمایل، به دست آوردن حق عبور از ایران مسائلی است که ممکن بود دوستانه بحث و حل شود بی‌آنکه به حیثیت و مناعت دولت و ملت ایران لطمه وارد گردد… اگر منظور آنها این بود که آلمانی‌ها از ایران اخراج شوند و حق عبور و یک پایگاه نظامی برای حفاظت منافع نفت شوروی و قفقاز به دست آورند، چرا صریح و آشکارا پیشنهاد عقد پیمان نظامی بین شوروی و انگلیس و ایران نکردند. شاید حالا هم دیر نشده باشد، گرچه به دولت متبوع من سخت اهانت شده است…
استاینهارت
3 / 6 / 20ساما
* تذکاریۀ دولت شوروی به دولت ایران:
… به طوری که اطلاع دارند، در مدت بیست سالی که معاهدۀ 1921 به قوت خود باقی بود، دولت شوروی لازم ندیده‌است برای دفاع از منافع خود، متوسل به مادۀ 6 معاهدۀ 1921 گردد. ولی در این اواخر و مخصوصاً از زمان تعرض خیانت کارانۀ آلمان هیتلری به دولت اتخاد جماهیر شوروی، فعالیت خصمانۀ دستجات فاشیست آلمانی که در سرزمین ایران توطئه می‌نمایند جنبه تهدید آمیزی به خود گرفته‌است. عُمال آلمانی فاشیزم آلمان، از قبیل فون راوانویچ، گاموتا، میر، میلهم سانوف، گوستاو بورا، هنریش کلینگر، و تراپ، و دیگران، در زیر نقاب مستخدمین تجارتخانه‌های آلمانی مانند آ . ا.گ، فرشتال، هاربر، ارتل، شیشو، لن، اکنون در فعالیت خرابکاری خود به حد اعلی رسیده و دستجات تفرقه و آدمکشی ( ترور) ایحاد کرده‌اند. از یک طرف، آنها را برای اعزام به آذربایجان شوروی وقبل از همه به بادکوبه، ناحیۀ عمدۀ نفت خیز شوروی، و به ترکمنستان شوروی حاضر کرده و، از طرف دیگر، برای تمهید یک کودتای نظامی در ایران آماده ساخته اند.
رئیس شعبۀ جاسوسی آلمان درتهران، گاموتای آلمانی، با معاون خود، میر، مستخدم کمپانی مرسدس، که اخیراً از عراق وارد شده اند، به این عملیات اشتغال دارند. دستۀ عمال آلمانی که به وسیلۀ این اشخاص و زیر نظر سفارت آلمان در تهران تشکیل شده‌است، برای ایجاد دستجات مسلح در یک سلسله از نقاط منطقۀ مرزی شوروی برای تنظیم آتش سوزیها و انفجارها در خاک اتحاد جماهیر شوروی اعزام گشته‌است.
عمال آلمانی در چندین نقطۀ ایران انبارهای اسلحه و مهمات در اختیار خود دارند. مخصوصاً در بخش شمالی ایران میانه، بیش از پنجاه تُن مواد محترقه برای مقاصد خیانتکارانۀ خود جمع آوری کرده اند. به عنوان شکار در اطراف تهران، به همدستان خود از اتباع آلمان تعلیمات و تمرینات نظامی می‌دهند. پنجاه و شش تن عمال جاسوسی آلمان به نام مهندس وکارشناس وارد بنگاههای نظامی ایران شده اند. از میان این دسته ، کسانی که نقش عمده بازی می‌کنند عبارتند از : نمایندۀ تجارتخانۀ آلمانی فریدریچ کروپ در ایران ، ارتل جاسوس و مدیر نمایندگی تجارتخانۀ آلمانی زیمنس، فون راوانویچ، که جاسوس آلمانی خیلی مشهوری است، معاون اوکوکین، مستخدم دفتر ایران – دکیپرس در بندر پهلوی – ولف آلمانی، که ضمناً رئیس شعبۀ جاسوسی آلمان در شمال ایران و در کنارۀ دریای خزر است. این عمال آلمانی در اقدامات جنایت کارانۀ خود در کمال وقاحت و به طرز خیلی خشن کمترین رعایت احترام حق حاکمیت ایران را ننموده، سرزمین این کشور را تبدیل به میدان تهیۀ مقدمات برای حملۀ مسلح بر علیه اتحاد شوروی کرده اند.
وضعی که در نتیجۀ کیفیات گفته شده در بالا در ایران ایجاد شده است خطر فوق‌العاده را آشکار می‌سازد، و همین مسئله دولت شوروی را وادار می‌کند فوراً به کلیۀ اقداماتی که نه تنها حق دارد، بلکه وظیفه دارد به نام دفاع از خود، درانطباق کامل با مادۀ 6 معاهدۀ 1921 ، به عمل آورد، مبادرت ورزد. از آغازحملۀ آلمان به دولت اتحاد جماهیر شوروی تاکنون، دولت شوروی در سه نوبت، در تاریخهای 26 ژوئن ، 19 ژوئیه ، و 16 اوت سال جاری، توجه دولت ایران را به فعالیت مفسدت آمیز و مخفیانه عمال آلمانی در ایران جلب کرده است. در 26 ژوئن سال جاری، دولت شوروی به اعلیحضرت شاهنشاه ایران اطلاع داد که دولت شوروی اطلاعات دقیق راجع به کودتایی که آلمانی‌ها در ایران تهیه می‌بینند دارد.
در 19 ژوئیه سال جاری، دولت شوروی به اتفاق دولت بریتانیای کبیر مجدداً موضوع خاتمه دادن به فعالیت خصمانۀ آلمانی‌ها را در نزد دولت ایران طرح کردند و اطلاع دادند اغتشاشاتی که موجب تهدید منافع خود ایران و منافع کشورهای همسایه می‌باشد، در کار تهیه شدن است. به همین جهت، دولت شوروی و همچنین دولت بریتانیای کبیر در باب اخراج آلمانی‌ها از ایران اصرار ورزیده و خاطر نشان کردند که اقامت آنها در این کشور با مصالح خود ایران و همچنین با مصالح اتحاد شوروی و بریتانیا کبیر وفق نمی‌دهد.
بالاخره ، در 16 اوت سال جاری، دولت شوروی و دولت بریتانیای کبیر برای بار سوم در نزد دولت ایران لزوم اتخاذ تدابیر فوری را برای خاتمه دادن به فعالیت عمال آلمانی در ایران، که برخلاف منافع ایران و منافع اتحاد شوروی و بریتانیا کبیر می‌باشد، عرضه داشته و مجدداً اصرار ورزیدند که هرچه زودترآلمانی‌ها را از ایران اخراج کنند.
بدین ترتیب، دولت شوروی سه مرتبه دولت ایران را از خطری که منافع آن دولت و همچنین اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیای کبیر را تهدید می‌کرد، به منظور اتخاذ تدابیر لازم آگاه ساخته است. دولت ایران متاسفانه از اتخاذ تدابیر برای خاتمه دادن به اغتشاشاتی که عمال آلمانی در خاک ایران طرح کرده‌اند امتناع نموده و، بدین وسیله، آنها را در اقدامات جنایتکارانۀ خود تشویق کرده‌است. بنابراین، دولت شوروی مجبور شده است که اقدامات لازم به عمل آورده و فوراً حقی را که به موجب مادۀ 6 معاهدۀ 1921 احراز کرده است فعلیت دهد، یعنی قوای خود را موقتاً به منظور دفاع از خود داخل خاک ایران کند.
3 / 6 /1320
ساما
* تذکاریۀ دولت انگلیس به دولت ایران:
توجه اولیای دولت شاهنشاهی ایران کراراً به لزوم اقدام جهت اخراج هیئت آلمانی‌ها از ایران جلب شده است. بودن متخصصین و مستشاران آلمانی در سرتاسر ایران، که در کارخانه‌ها و بنگاههای عمومی و راهها و راه آهن و در بسیاری مشاغل مهمۀ دیگر استخدام شده اند، و عملیات و اقدامات آنها ممکن است تولید خطر شدیدی کند، از نقطه نظر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حایز نهایت درجه وخامت بوده و کاملاً به منافع دولت مشارالیه لطمه وارد می‌سازد. بنابراین، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان اشعار داشته که مقتضی است عدۀ آلمانی‌ها به حد کامل تقلیل یابد. این مذاکرات دوستانه که با دولت ایران به عمل آمد منتهی به یادداشتی گردید که در تاریخ 16 اوت ( 25 مرداد) به دولت شاهنشاهی ابلاغ شد، و در آن بار دیگر تأکید گردید اقداماتی به عمل آورند که هیئت آلمانی‌های مقیم ایران بدون تأخیر بیش از این از ایران خارج شوند.
1 – یادداشت نام برده مورخه 16 اوت ( 25 مرداد) حاوی پیشنهادی بود دایر به رفع شدن احتیاجات مخصوص ایران، ازجهت اینکه چند نفر مستخدمین فنی آلمانی که برای اداره کردن و پیشرفت طرحهای صنعتی ایران – که حایز اهمیت است – استخدام گردیده اند موقتاً ابقا شوند، و همچنین اشعار شده بود که مقتضی است فهرست اسامی این اتباع آلمان را که مایلند جهت کارهای ضروری در ایران بمانند بلا تأخیر به وزیر مختار اعلیحضرت پادشاه انگلستان داده شود. در یادداشت نام برده، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان اظهار داشته بود که حاضر است بدین نحو با دولت ایران مساعدت نماید که سعی کند متخصصین لایق انگلیسی یا بی‌طرف به جای مستخدمین آلمانی که خارج می‌شوند گماشته شوند. همچنین علاوه کرد که با کمال مسرت با دولت ایران تشریک مساعی خواهد کرد تا اشکالی را که موقتاً ممکن است در اثر خروج عدۀ زیادی کارمند تعلیم یافته ایجاد شود تخفیف دهد.
2 – باعث تأسف است که دولت ایران هنوز مقتضی ندانسته است جواب رضایت بخشی به یادداشت مورخۀ 16 اوت ( 25 مرداد ) بدهد. از قرار معلوم ، دولت ایران به ابقای این اتباع آلمان در ایران بیش از انجام تمایلات دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان، در مسئله‌ای که در اثر اوضاع و حوادث جنگ کسب فوریت نموده و می‌نماید، اهمیت می‌دهد. دولت ایران باید مسئولیتی را که در اثر این تصمیم متوجه او می‌شود عهده دار گردد.
3 – در این صورت، دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان خود را مجبور میداند به اینکه اقدامات لازمه را برای حفظ منافع حیاتی خود به عمل آورد و خطری را که از عملیات محتملۀ آلمانی‌ها در ایران ناشی می‌شود، برطرف سازد.
دولت ایران می‌تواند مطمئن باشد که این اقدامات به هیچ‌وجه برعلیه ملت ایران نبوده و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان هیچ گونه نقشه و منظوری برعلیه استقلال یا تمامیت ایران ندارد. هرگونه اقدامات نظامی که قوای انگلیس مجبور شود اتخاذ نماید موقتی بوده و پس از رفع بحران حاضر ادامه نخواهد یافت، زیرا این اقدامات فقط و فقط متوجه دول محور می‌باشد.