۲۶خرداد، بمناسبت صد و سیُ و سومین سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (۱۱۸ ) – بخش سوم:
◀ مذاکرات مجلس در بارۀ اشغال ایران توسط قوای متفقین:
◀ مشروح مذاکرات مجلس روز یكشنبه ۲۳ شهریور ماه ۱۳۲۰ (جلسه: ۱۱۴)
مجلس یك ساعت و ربع پیش از ظهر به ریاست آقاى اسفندیارى تشكیل گردید، در پی تصویب صورت جلسه قبل، آقای نخست وزیر وزیر دارائی را معرفی کرد.
٭ معرفى آقاى عباسقلى گلشائیان به سمت وزارت دارایى:
●رئیس: آقاى نخست وزیر فرمایشى دارند.
● نخست وزیر: بر حسب اراده اعلیحضرت همایون شاهنشاهى آقاى گلشائیان را كه تا‌كنون به سمت كفالت وزارت دارایى متصدى عمل بودند و خدمتشان در وزارت دارایى در پیشگاه ملوكانه مستحسن واقع شده است به وزارت دارایى به مجلس شوراى ملى معرفى می‌كنم.
(نمایندگان انشاء‌الله مبارك است)
● سئوال آقای صفوی راجع به جواهرات سلطنتی و جواب آقای وزیر دارایی:
● رئیس: آقای صفوی:
● صفوی: از یك هفته به این طرف انتشارات و شایعاتی راجع به جواهرات سلطنتی و پشتوانه اسكناس در شهر جریان یافته كه البته همه مطلع شده‌اند. گفته می‌شود كه جواهرات دست خورده شده و نقل و انتقال‌هایی داده شده و این انتشارات و مذاكرات موجب تزلزل و نگرانی افكار عمومی‌شده‌است. از آقای كفیل وزارت دارایی كه به مقام وزارت معرفی شده‌اند، سؤال شد كه اطلاعات خود را راجع به این موضوع به اطلاع مجلس شورای ملی برسانند. حالا هم كه آقای نخست وزیر حضور دارند تقاضا می‌شود رفع نگرانی بفرمایند.
(نمایندگان- صحیح است)
● وزیر دارایی (آقای گلشائیان): خاطر آقایان نمایندگان محترم مستحضر است جواهرات سلطنتی از بعد از مشروطیت ایران در قفسه‌ها و صندوق‌هایی كه ممهور به مهر وزیر دربار وقت و وزیر دارایی و رئیس بیوتات سلطنتی بود به موجب ثبت و سیاهه‌های مرتب در تالار موزه و صندوقخانه كاخ گلستان نگاهداری می‌شد.
جواهرات مزبور یك قسمت آن جنبه تاریخی داشته و به واسطه اهمیت تاریخی و منحصر به فرد بودن آن جزء اثاثیه سلطنتی محسوب و حفظ و نگاهداری آن برای كشور لازم است و یك قسمت كه دارای جنبه مزبور نبود به موجب قانون مصوب ۲۵ آبان ۱۳۱۶ مقرر گردید به بانك ملی انتقال داده شود كه در موقع مقتضی به ترتیبی كه در ماده ۳ آن قانون پیش‌بینی گردیده فروخته شده و حاصل بهای آن منحصراً به مصرف خرید شمش زر برسد. طبق ماده ۲ قانون مزبور مقرر گردید كه تفكیك جواهرات از نقطه‌نظر اهمیت تاریخی و منحصر به فرد بودن آن توسط كمیسیونی به عمل آید مركب از رئیس دولت و دو نفر از وزرا و دو نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی كه برای این منظور انتخاب می‌شوند.
كمیسیون تفكیك جواهرات در ۲۵ دی ماه ۱۳۱۶ مركب از آقایان جم نخست وزیر وقت و آقای بدر وزیر دارایی و آقای علاء وزیر بازرگانی با حضور آقایان مؤیداحمدی و اعتبار نمایندگان مجلس شورای ملی جلسات خود را تشكیل و جواهرات را تفكیك آن چه قابل فروش تشخیص كردند به موجب صورت مجلس و ثبت ریز آن كه موجود است در سی و سه صندوق كه به مهر اعضاء كمیسیون ممهور گردیده به انضمام بیست و دو عدد صندلی كه دارای روكش طلا بوده در خزانه بانك ضبط و تحویل هیئت نظارت اندوخته بانك شد و آن چه مربوط به اثاثیه سلطنتی بود كماكان در قفسه‌های تالار موزه و صندوق‌های نسوز طبق سیاهه و ثبت به مهر وزیر دربار و وزیر دارایی و رئیس بیوتات ممهور و تحویل رئیس بیوتات گردید.
فروش جواهراتی كه به بانك منتقل گردید نیز به موجب ماده ۳ قانون آبان ۱۳۱۶ محتاج به تشریفاتی است كه قانون پیش‌بینی كرده‌است. ولی چون با اوضاع جهان مناسب نبود چیزی از آن فروخته شود عین جواهرات به عنوان پشتوانه اسكناس در خزانه‌های بانك نگاهداری شده تا هر وقت مقتضی شد به ترتیب مقرر در قانون ارزیابی و فروخته شده و برای آن که صرف خرید شمش زر بشود.
این جواهرات در صندوق‌های ممهور به مهر اعضاء كمیسیون تفكیك جواهرات مثل طلا و نقره‌هایی كه پشتوانه اسكناس است در خزانه‌های مخصوص كه در بانك ملی ساخته شده، می‌باشد. كلید خزانه‌های مزبور در پاكتی كه به مهر اعضاء هیئت نظارت اندوخته اسكناس كه عبارت از دو نفر آقایان نمایندگان مجلس (كه فعلاً آقایان مؤیداحمدی و لیقوانی می‌باشند) وزیر دارایی دادستان دیوان كشور مدیر كل بانك ملی ایران خزانه‌دار كل بازرس دولت در بانك ملی ممهور است بوده و پاكت مزبور در صندوق مخصوصی در وزارت دارایی نگاهداری می‌شود.
به طوری كه توضیح داده شد جواهرات مزبور همان طور كه در موقع خود بسته شده الان نیز در صندوق‌های ممهور به مهر اعضاء كمیسیون سابق بوده و در خزانه بانك موجود و صورت ریز آن با تمام مشخصات كه به امضاء اعضاء كمیسیون رسیده لاك و مهر شده در وزارت دارایی ضبط است.
اما آن چه مربوط به اثاثیه سلطنتی تشخیص گردید چنان كه گفته شد در قفسه‌ها و صندوق‌ها سربسته در تالار موزه كاخ گلستان بود. چون این اواخر در اطراف كاخ گلستان و تالار موزه ساختمان‌هایی می‌شد كه ماندن جواهرات با گرد و خاك و رفت و آمد زیاد دوراز احتیاط به نظر می‌رسید این جواهرات نیز در نظر گرفته شد به خزانه بانك ملی موقتاً انتقال داده شود. به موجب سیاهه كه با حضور وزیر دربار و معادن وزارت دارایی و رئیس بیوتات تهیه گردید، جواهرات مزبور در تاریخ ۴ شهریور ۱۳۲۰ در شش صندوق و یك بسته ممهور و با حضور اعضاء هیئت نظارت اندوخته اسكناس در خزانه بانك ملی گذارده شده و كلید خزانه به ترتیبی كه در فوق گفته شد تحویل هیئت نظارت اندوخته اسكناس گردید. و به این ترتیب كلید جواهرات فعلاً در خزانهِ بانك ملی موجود و معاینه و تطبیق آنها با سیاهه و ثبت‌های گذشته هر ساعت میسر است. همان‌طور كه توضیح داده شد جواهرات اعم از آن كه جواهرات سلطنتی تشخیص شده و آن چه به عنوان پشتوانه به بانك ملی تحویل شده الان در خزانه‌های بانك ملی موجود و ممكن است تقاضا شود یك عده یا حتی نمایندگان با حضور عده‌ای از كارمندان بلند پایه دولت عیناً جواهرات را معاینه و با صورت ثبت و سیاهه آن تطبیق كنند.
●بیانات آقای مؤید احمدی در تعقیب سؤال آقای صفوی:
● رئیس: آقای مؤید احمدی
● مؤیداحمدی: خاطر محترم آقاین نمایندگان محترم مسبوق است كه همین طور كه آقای وزیر دارایی توضیح فرمودند از چندی قبل كمیسیونی از طرف مجلس شورای ملی انتخاب شد بر حسب قانون بنده و آقای اعتبار هم جزء آن كمیسیون بودیم و در عمارت خوابگاه آن وقت (وزارت دارایی فعلی) با رئیس‌الوزرا وقت (آقای جم) و آقای علاء وزیر تجارت و آقای بدر كه در آن وقت وزیر دارایی بودند تقریباً در ظرف ۴۵ روز صندوق‌های جواهرات را باز كردیم و آن چه جنبه تاریخی و جنبه اثاثیه سلطنتی داشت از هم جدا كردیم و تحویل دادیم به اداره بیوتات سلطنتی برای موزه سلطنتی و مقدار زیادی كه جنبه تاریخی نداشت آنها را در ۳۳ صندوق كردیم و همین طور كه فرمودند به مهر آن هیئت آوردند در بانك ملی و در خزانه مخصوص گذاشتند – آن وقت (این را خواستم بنده تذكر بدهم) جواهرات پشتوانه اسكناس نبود برای این كه اسكناس منتشره در آن وقت تقریباً یك میلیارد بود و صدی شصت طلا و نقره پشتوانه موجود داشت. آن وقت هم موجود بود الان هم موجود است و بعداً قانونی از مجلس گذشت كه یك مقدار اسكناس منتشر بشود چون از این صدی شصت میزان پشتوانه پایین می‌آمد و مخالف قانون تأسیس بانك بود، از این جهت مجلس رای داد كه این جواهرات جزو پشتوانه اسكناس باشد. از این جهت هیئت نظارت ذخیره اسكناس مجبور شد كه آن جواهرات را هم مهر كند و صندوق‌های ممهور را هم ضبط كند و در روز چهارم شهریور ماه همین‌طور كه آقای وزیر دارایی فرودند هیئت نظارت اندوخته اسكناس را در بانك احضار كردند كه بنده هم بودم آقای لیقوانی و آقای مدعی العموم تمیز و آقای وزیر دارایی و آقای وزیر دربار و آقای قانع بصیری را با یك بسته در بانك گذاردند به عنوان جواهراتی كه در موزه بوده است و آنها به مهر وزیر دربار و وزیر دارایی و رئیس بیوتات ممهور بود. ما هم آنها را به عنوان امانت نگهداشتیم چون آنها جزء پشتوانه اسكناس نیست مطابق قاعده. شش صندوق یك بسته در تاریخ مزبور آوردند در بانك گذاردند به عنوان امانت. مخصوصاً در خزانه جواهرات سلطنتی هم نگذاردیم. آنها در خزانه طلا و نقره یعنی در خزانه كه پشتوانه اسكناس است این جواهرات را در آن جا گذاشتیم.
بنده چیزی می‌خواهم عرض كنم فقط یك موضوع بود و آن هم برای تكذیب این انتشارات است و آن این است كه هر وقتی بخواهند در بانك، در خزانه بانك، را باز كنند همین طور كه حالا آقای وزیر دارایی هم فرمودند كه بیایند و ببینند این یك تشریفات مخصوصی دارد كه اولاً در صندوق‌های مخصوصی است و درب‌های بانك خیلی محكم است از خارج وارد كرده‌اند اسباب‌ها و رمز مخصوصى دارد. اگر تمام كلیدها را هم به آن بیندازید این درب‌ها باز نمی‌شود و این كلیدها را هم به آن بیاندازند این در بها باز نمی‌شود و این كلیدها در پاكت‌هاى مخصوصى است كه اینها به مهر اعضاء هیئت نظارت لاك می‌شود و مهر می‌شود و محفوظ می‌ماند و اینها در صندوق‌هاى سر به مهر محفوظ می‌مانند و هر وقت بخواهند خزانه را باز كنند اول آن هیئت حاضر می‌شود و اول مهر پاكت را رسیدگى مى‌كنند و در صورت صحت آن وقت مطابق آن مقررات و تشریفات باز می‌كنند و این طور بروند و درب‌ها را باز كنند البته معمول و معقول نیست. همین طور كه آقاى وزیر دارایى فرمودند الان هم طلا و هم نقره و هم جواهرات امانى و هم جواهرات پشتوانه در بانك ملى موجود است. فقط بنده یك عرضى می‌خواهم بكنم و اضافه بكنم بفرمایش آقاى وزیر دارایى كه فرمودند هیئتى از نمایندگان بیایند البته ما هم به هم بسته‌ایم وقطع داریم هر هیئتى از مجلس یا دولت بروند آن جا همه نمایندگان اطمینان دارند همه به نظار بانك اطمینان دارند ولى معهذا براى این كه معلوم شود همان‌طور كه حضرت ابراهیم خواست كه بداند خداوند چه جورى مرده را زنده می‌كند و خدا گفت مگر اطمینان ندارى گفت چرا لیطمئن قلبى و مسلماً علم‌الیقین است الان شاید به نظر بنده همان‌طور كه آقاى وزیر دارایى هم فرمودند براى این كه علم‌الیقین حاصل گردد كه جواهرات سلطنتى و امانى هر دو در بانك موجود است براى این كه علم‌الیقین هم داشته باشند بیایند وبچشمان به بینند بهتر این است كه بنده می‌خواهم پیشنهاد كنم كه یك روزى معین كنند كه آقایان نمایندگان بیایند و ببینند هر كس میل دارد و مایل است تشریف بیاورد اینها را باز كنیم و ببینند و اگر لازم باشد هر كس میل دارد البته اجبارى نیست هر كس مایل است بیاید و ببیند. دشتى: جا نیست. چرا بنده جا می‌دهم. برای سیصد نفر هم جا هست و بعداً هم ممكن است یك دعوتى بكنند از اطاق تجارت تهران و رؤسا اطاق طهران هم تشریف بیاورند و ببینند این است نظر بنده (نمایندگان صحیح است)
●رئیس: آقاى ارگانى
● ارگانى: عرض ندارم
● رئیس: آقاى اعتبار
● اعتبار: عرضى ندارم
● رئیس: آقاى دبستانى
● دبستانى: نظر بنده با این فرمایشات تأمین شد نظر بنده این بود كه اكتفا نكنند به یك عده‌ای مخصوص هر كس می‌خواهد برود (صحیح است)
● نخست وزیر: بنده عرض زیادى ندارم و براى تأیید گفتار آقایان مخصوصاً خواستم خواهش كنم كه این اقدام را بكنند و بعداً هم گزارش آن‌را به مجلس شوراى ملى اطلاع بدهند.
●رئیس مجلس شورای ملی – حسن اسفندیاری
◀ مشروح مذاکرات مجلس روزسه شنبه ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ (جلسه: ۱۱۵)
مجلس سه ربع ساعت پیش از ظهر به ریاست آقاى اسفندیارى تشكیل گردید
تصویب صورت مجلس
رئیس: صورت مجلس تصویب شد. به طوری كه آقایان مستحضرید قرار بود جلسه آینده ما روز یكشنبه ۳۰ شهریور ماه منعقد بشود ولى به واسطه اتفاق مهمى كه افتاده است لازم بود جناب آقاى نخست وزیر مطلب را باطلاع عموم برسانند ومجلس مطلع كنند. این است كه با هیئت وزیران حاضر شدند در مجلس كه آن مطلب مهم را به عرض مجلس شوراى ملى برسانند. آقاى وزیر بفرمایید.
◀بیانات آقاى نخست وزیر دایر به اعلام استعفاى اعلیحضرت رضا شاه پهلوى و قرائت استعفانامه ایشان و اعلام سلطنت والا حضرت ولایتعهد:
● نخست وزیر (آقاى فروغى): یكى از مهمترین قضایا و امور را به اطلاع عموم ملت برسانم و متأسفم كه با این كسالت مزاج و این كه نفس ندارم و قضیه هم طورى به سرعت انجام گرفته است كه مجالى نداشته‌ام فكرى بكنم تا بیاناتى كه در این جا می‌كنم مرتب باشد از این جهت معذورت می‌خواهم واگر ملاحظه فرمودید كه قدرى بیاناتم نامرتب است معذورم دارید.
و آن قضیه این است كه اعلیحضرت رضا شاه پهلوى به موجباتى كه حالا می‌خواهم خواند اراده كردند كه از سلطنت كناره كنند و امر سلطنت را به جانشین قانونى خودشان تفویض فرمایند. ایشان استعفانامه نوشتند و والا حضرت همایون ولایتعهد زمام امور را به دست گرفتند. استعفانامه ایشان این است:
نظر به این كه من همه قواى خود را در این چند ساله مصروف امور كشور كرده و ناتوان شده‌ام حس می‌كنم كه اینك وقت آن رسیده‌است كه یك قوه و بنیه جوانترى به كارهاى كشور كه مراقبت دائم لازم دارد بپردازند و اسباب سعادت و رفاه ملت را فراهم آورد. بنابراین، امر سلطنت را به ولیعهد و جانشین خود تفویض كردم از كار كناره نمودم از امروز كه روز ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ است عموم ملت از كشورى و لشكرى ولیعهد و جانشین قانونى مرا باید به سلطنت بشناسد و آنچه نسبت به من از پیروى مصالح كشور می‌كردند نسبت به ایشان بكنند.
كاخ مرمر تهران ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ امضاء.
به طوری كه عرض كردم بحمدالله اعلیحضرت سابق جانشین جوان لایق محبوبى دارند كه بر طبق قانون اساسى می‌توانند فوراً زمام امور سلطنت ایران را به دست بگیرند و به دست گرفتند و بنده را مأمور و مفتخر فرمودند كه با همكارانى كه سابقاً معین شده بودند به اتفاق آنها در جریان امور مملكت به وظایف خودمان بپردازیم. ولى در این موقع كه ایشان زمام امور را به دست گرفتند و بنا شد كه ما كناره‌گیرى اعلیحضرت سابق و زمامدارى اعلیحضرت لاحق را به ملت اعلام كنیم، امر فرمودند كه به اطلاع عموم و مجلس شوراى ملى برسانم كه ایشان در امر مملكت و مملكت‌دارى نظریات خاصى دارند كه چون مجال نداشتیم تهیه كنیم و بر روى كاغذ بنویسیم، نمى‌توانم به تفصیل عرض كنم لذا با جمال عرض می‌كنم و آن این است كه ملت ایران بدانند كه من كاملاً یك پادشاه قانونى هستم و تصمیم قطعى بر این‌است كه قانون اساسى دولت و مملكت و ملت ایران را كاملاً رعایت كنم و محفوظ بدارم و جریان عادى قوانین را هم مجلس شوراى ملى وضع كرده است یا وضع خواهد كرد تأمین كنم و اگر در گذشته نسبت به مردم جمعاً و فرداً تعدیاتى شدهاست، از صدر تا ذیل مطمئنى باشند كه اقدام خواهیم كرد از براى این كه آن تعدیات مرتفع و حتى‌الامكان جبران بشود.
امیدوارم این سلطنت نوبر ملت ایران و آروزهایی كه ملت ایران نسبت به خودش دارد آرزوهائى كه ملت وطن‌پرست ایران نسبت به این دولت و ملت و مملكت دارند، در سایه توجهات شاهنشاهى جوان جدید صورت عمل پیدا كند.
عجالتاً عرض كردم چون امكان نداشت كه به تفصیل بیان كنم و توضیح مفصل بدهم به این مختصر اكتفا مى‌كنم. براى این كه هر چه زودتر مجلس شوراى ملى و ملت ایران از این واقعه مهم خبردار شوند و تقاضا مى‌كنم كه موافقت فرمایید كه فردا مجلس شوراى ملى را باز تشكیل بدهند كه اعلیحضرت همایونى تشریف بیاورند و به وظایف قانونى خود در این باب عمل كنند (نمایندگان- صحیح است)
٭ بیانات آقاى دشتى:
●رئیس: آقاى دشتى
● دشتى: البته مطلب خیلى زیاد است و مطلب گفتنى مخصوصاً خیلى زیاد است اما به متابعت از نظر آقاى نخست وزیر ما از تمام مطالب گفتنى صرف‌نظر مى‌كنیم فقط یك موضوع است اینجا كه بسیارى از رفقا مجلسى من با من صحبت كردند و این حكایت از این مى‌كند كه یك نگرانى فوق‌العاده بین مردم است.
قسمت اخیر صحبت آقاى نخست وزیر كه فرمودند اعلیحضرت همایون جدید میل دارند به این كه تمام خرابكارى ترمیم شود بنده را تأیید و تشجیع مى‌كند كه این نگرانى آقایان را به عرض آقاى نخست وزیر برسانم. در مدت تقریباً متجاوز از بیست سال اعلیحضرت شاه سابق زمامدار مطلق و اختیار دار بدون نظارت در تمام امور مالى و اقتصادى مملكت بودند. مردم عجالتاً مى‌خواستند كه این قسمت به طور صریح معلوم شود كه حقوق مملكت و حقوق افراد و دولت به طور صحیح حفظ شده باشد. خلاصه وكلا میل دارند كه بفهمند تعدى و اجحافى به مالیه مملكت نشده است و بنابراین بیشتر از هیئت دولت این تقاضا مى‌شود كه مواظب این كار باشند. ما میل داریم ببینیم چه تدابیرى اتخاذ مى‌كنند البته خود دولت تدابیر حقوقى اتخاذ مى‌كنند و این را باید بدانیم كه چه اقدامى مى‌كنند
مخصوصاً در قسمت جواهرات سلطنتى كه اخیراً مطرح بود. در این موضوع باید رسیدگى كامل شود و این كه صد نفر یا دویست نفر بروند آنجا و جواهرات را ببینید فایده ندارد. بلكه باید یك هیئت طرف اعتماد مجلس معین شود. از نخست وزیر استدعا می‌كنم كه بفرمایند آیا در این خصوص فكرى كرده‌اند و می‌توانند از این بابت اسباب اطمینان مجلس شوراى ملى را فراهم كنند.
٭اظهارات آقاى نخست وزیر در جواب بیانات آقاى دشتى:
● نخست وزیر: بنده همان طورى كه عرض كردم نه حالتم و نه فرصتم اجازه نمی‌دادند در این باب به تفصیل عرض كنم. به طور اجمال عرض كردم. اولاً اعلیحضرت پادشاه جدید كاملاً نظر دارند كه مطابق قانون اساسى عمل شود و یكى از مقتضیات قانون اساسى این است كه هیئت وزیران در امور مربوطه آن اختیارات داشته باشند كه مطابق آن اختیارات و مسئولیتى كه در مقابل مجلس شوراى ملى دارند، عمل بكنند. بنده را شخصاً آقایان مى‌شناسند گمان می‌كنم امتحان خود را هم داده باشم. (صحیح است). اگر غیر از این بود زیر بار نمی‌رفتم و اگر غیر از این باشد زیر بار نخواهم رفت. (صحیح است احسنت) بنابراین از امروز به بعد ما امیدواریم بلكه یقین داریم كه جریان امور مملكت آن طورى كه باید دولت ومجلس شوراى ملى با همكارى تام و تمام به طوری كه همه از همه امور مطلع و مستحضرند باشند، جریان پیدا كند. در مسئله جواهرات كه فرمودند حالا بنده نمی‌خواهم عرض كنم درست این است یا نیست. در جلسه گذشته، آقاى وزیر دارایى گزارش مطلب را دادند. البته این تقاضاى آقاى دشتى یك تقاضاى صحیح و معقولى است كه درست رسیدگى شود. جواهرات ثبت و دفتر دارد و این را بنده مطمئن هستم كه این ثبت‌ها و دفترها محفوظ است و جواهرات هم در بانك ملى هست می‌توانند هر كس را كه میل دارند تعیین بفرمایند كمیسیونى از داخل مجلس به هر قسمتى كه تصویب می‌فر‌مایید تشكیل بدهند مردمان بصیر، در سر فرصت ومجال، ببینند تطبیق كنند اگر درست است انشاء‌الله فبها اگر هم درست نیست آن وقت تكلیف معلوم است.
● رئیس:آقاى انوار
● انوار: الخیر فیما وقع . یك پیش‌آمدى واقع شدهاست كه انشاء‌الله الرحمن امیدواریم این پیش آمد نیكى باشد و خیر و سعادت ملت ایران در این پیش آمد باشد كه از تحت یك فشار خیلى ممتدى نجات پیدا كردند و من یك خوشوقتى دارم كه الان دارم در یك مجلسى صحبت می‌كنم كه عموم نمایندگان مجلس مثل مجلس سابق یك روح اتحاد و یگانگى با پشتیبانى از كابینه و دولت دارند كه انشاء‌الله امیدواریم تمام خرابی‌هاى سابق ما ترمیم شود كه مثلاً ما می‌گوییم سؤال دارم یا استیضاح دارم از فلان وزیر فورى آن وزیر حاضر شود. روزنامه‌هاى ما نباید مثل مرغ منقار چیده در قفس آهنین باشند تا كى باید ملت ایران صدا نداشته باشد كه بگوید آقا ظلم خانه مرا خراب كرده‌است (یك نفر از نمایندگان- هنوز مختارى سرجایش هست)
بعد از این كار، بنده و جنابعالى آقاى دشتى امیدواریم كه كارها تحت نظارت خودمان یعنى مجلس شوراى ملى بیاید و بد از این هم باید براى سعادت مملكت كار كنیم و وزرا هم بعد از این راه مجلس را گم نكنند. آقاى فروغى شما پرورده مجلس هستید بنده یك روز در جائى گفتم آقا بفرمائید وزراء بیایند در مجلس گفتند وزرا به مجلس كارى ندارد. به قانون اساسى كه باید عمل كنند قانون اساسى روح مردم ایران است خون‌بهاى مردم ایران است. وزراء بایستى مسئول مجلس باشند. آقاى رئیس‌الوزرا (آقاى نخست وزیر) – الفاظ را هم خراب كردند (خنده حضار) – نمی‌گوییم كه شما در حدود خودتان مختار نباشید. ما گفتیم وزرا كدخداهایى هستند كه در حوزه وزارتى شان. ولى ما هم این حق را داریم كه مطابق قانون عمل كنیم (نمایندگان- مذاكرات كافى است)
●بیانات نخست وزیر در قبال اظهارات آقاى انوار:
فرمایشات آقاى انوار همان‌طور است كه ملاحظه فرمودید و بنده اطمینان می‌دهم و امیدوارم كه جریان امور بر طبق دلخواه باشد. چیزى را كه می‌خواهم عرض كنم این است كه متأسفانه به طوری كه در جلسه ما قبل آخر ما آمدیم و به استحضار خاطر نمایندگان محترم رساندیم، قضایا و پیش‌آمدهاى بر‌خلاف ترصد و میل ما واقع شدهاست كه من جمله یكى این بود كه در بعضى از قسمت‌هاى كشور ما قواى شوروى و در یك قسمت دیگر قواى انگلیس اقامت كند. چیزهاى دیگرى كه در آن یادداشت‌هاى ملاحظه فرمودید كه آنها چه تقاضا كردند و در مقابل ما چه تقاضا كردیم و بالاخره چه نتیجه حاصل شد. عجالتاً قرار بر این شده است كه قواى شوروى و انگلیس در بعضى از قسمت‌هاى خاك ما باشند اینها براى یك مقاصدى آمده‌اند. حوائجى دارند و كارهائى دارند. ناچار رفت و آمدهایى‌از این شهر به آن شهر از این خط به آن خط می‌كنند. رفت و آمدها برحسب اطمینان‌هاى كتبى و شفاهى كه داده شده است، به هیچ‌وجه مزاحم حال دولت و ملت ایران نخواهد بود و بر ضدیت و مخاصمت و مزاحمت مردم نیست. مثلاً همین الان خبر دادند كه قواى خارجى از جاهائى حركت و به طرف طهران نزدیك می‌شوند. هر چند كه دولت اقدامات كرده‌است كه قوا نیایند و امیدواریم كه این اقدامات موثر باشد. ولى فرضاً هم نزدیك طهران هم که بیایند، این را باید خاطر آقایان نمایندگان مسبوق باشد كه اینها براى مخاصمت نمى‌آیند. براى مقاصد خودشان نسبت به كارهائى كه دارند می‌آیند و می‌روند. اگر احیاناً از این حركات به گوش آقایان خبر برسد، آقایان نمایندگان و مردم تصور می‌كنند مقاصد خصمانه دارند آن اندازه كه بما اطمینان داده‌اند و ما هم البته این اطمینان را حاصل كرده‌ایم، مطلب این است. ولى باز مبادا مثل چند روز پیش مردم در طهران وحشت كنند و اسباب زحمت بر ما سخت شود. مشكلات براى ما ایجاد گردد. از این جهت، عرض كردم كه عموم ملت و عموم مردم مطلع باشند از این جهت پریشان خاطر نباشند و به هراس نیفتند.
رئیس مجلس شوراى ملى- حسن اسفندیارى
◀ مشروح مذاکرات مجلس چهارشنبه ۲۶ شهریور ماه ۱۳۲۰ ( جلسه: ۱۱۶):
٭ قرائت و امضا قسم نامه از طرف اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی و فرمایشات دائر به مصالح کشور- ختم جلسه
مجلس چهار ساعت و چهل دقیقه بعداظهر با حضور عموم نمایندگان و هیئت دولت تشكیل گردید
(اعلیحضرت همایون محمدرضا شاهنشاه پهلوى در ساعت چهار و چهل و پنج دقیقه در مجلس حاضر و در حضور كلام الله مجید متن قسم‌نامه را طبق اصل ۳۹ متمم قانون اساسى به شرح زیر قرائت و امضا نمودند)
بسمه تعالى- من خداوند قادر متعال را گواه گرفته‌ام به نام كلام الله مجید و به آنچه نزد خداوند محترم است قسم یاد می‌كنم كه تمام هم خود را مصروف حفظ استقلال ایران نموده و حدود مملكت و حقوق ملت را محفوظ و محروس بدارم. قانون اساسى مشروطیت ایران را نگهبان و بر طبق آن و قوانین مقرره سلطنت نمایم و در ترویج مذهب جعفرى اثنى‌عشرى سعى و كوشش نمایم و در تمام اعمال و افعال، خداوند عز شانه را حاضر و ناظر دانسته منظوى جزء سعادت و عظمت دولت و ملت ایران نداشته باشیم و از خداوند متعال در خدمت به ترقى ایران توفیق می‌طلبیم از ارواح طیبه اولیاى اسلام استمداد مى‌كنیم.
(پس از امضاء قسم‌نامه فرمایشات زیر را از نظر مصالح كشور واهالى بیان فرمودند)
اكنون كه مقتضیات داخلى كشور ایجاب مى‌كند من وظایف خطیر سلطنت را عهده‌دار شوم و در چنین موقع سنگینى مهام امور كشور را مطابق قانون اساسى تحمل نمایم، لازم می‌دانم با توجه وافى به اصول مشروطیت و تفكیك قوا لزوم همكارى دائم و كامل را بین دولت و مجلس شوراى ملى خاطر نشان نموده براى تأمین مصالح عالى كشور متذكر شوم كه هم من، هم دولت و هم مجلس شوراى ملى و عموم افراد ملت هر یك باید مراقبت تام نسبت به انجام وظایف خود داشته باشیم و هیچ گاه به هیچ‌وجه از رعایت كامل قوانین فرو‌گذار نكنیم
در این زمینه مخصوصاً براى رفاه اهالى كشور فرمان مؤكد داده شده كه به عموم مأمورین و مستخدمین كشورى و لشكرى ابلاغ گردد كه هر كس از حدود قوانین و مقررات وابسته تجاوز و یا به حقوق افراد تعدى كند موافق قانون به كیفر مقرر خواهد رسید.
دولت مأموریت دارد گذشته از اهتمام جدى در اجراى دقیق قوانین براى حصول تأمین قضایى برنامه جامعى حاكى از روش اصلاحات مربوطه به امور اجتماعى و اقتصادى مالى و تغییر مقرراتى كه با احتیاجات و مقتضیات امروز وفق نمی‌دهد هر چه زودتر با موافقت و تصویب مجلس تهیه نموده به موقع اجرا بگذارد كه موجبات آسایش عموم طبقات اهالى كشور و همچنین بهبود اوضاع زندگانى خدمتگزاران لشكرى وكشورى از هر جهت آماده و وسایل رفاهیت آینده كشور فراهم گردد. این نكته را مخصوصاً یاد‌آور می‌شویم كه من جد وافى خواهم داشت پیوسته وظایف خود را موافق قانون و وجدان انجام دهم و انتظار دارم نمایندگان ملت و عموم كاركنان ادارات دولت و طبقه روشن فكر همین معنى را نصب العین خود نموده براى سعادت و بهروزى میهن كه مقصود مشترك همه ماها می‌باشد از این روش منحرف نگردند. ضمناً دولت من اهتمام كامل بعمل خواهد آورد كه با همكارى نزدیك با دولتهاى كه منافع ما با آنها ارتباط مخصوص دارد به طوری كه مصالح مملكتى كاملاً رعایت شود مشكلاتى كه فعلاً براى ما پیش آمده حل شده و جریان امور بر وفق دلخواه گردد. در این صورت امیدواریم به فضل خداوند با منتهاى كوشش كه همه با تمام قوا به عمل خواهیم آورد كشتى سلامت كشور را به ساحل برسانیم
رئیس مجلس شوراى ملى- حسن اسفندیارى
◀ مشروح مذاکرات مجلس روز یكشنبه ۳۰ شهریور ماه ۱۳۲۰( جلسه: ۱۱۷):
مجلس یك ربع ساعت پیش از ظهر به ریاست آقاى اسفندیارى تشكیل شد. صورت مجلس روز بیست و ششم شهریور ماه را آقاى (طوسى) منشى خواندند
تصویب صورت مجلس
●رئیس: در صورت مجلس كه خوانده شد نظرى نیست؟ (اظهارى نشد) تصویب شد.
٭ بیانات آقاى رئیس دایر به كسالت آقاى نخست وزیر فروغى و معرفى هیئت وزیران از طرف آقاى آهى وزیر دادگسترى:
● رئیس: البته آقایان اطلاع دارند آقاى نخست وزیر و آقایان وزرا در این چند روز فوق‌العاده مشغول كارهاى مهم بودند و مخصوصاً با كسالتى كه آقاى نخست وزیر دارند هیچ غفلت از كار نكرده‌اند و مخصوصاً اطلاع دارند كه از صبح زود تا شب دیر ایشان مشغول كارهاى دولتى و وظایفى كه عهده‌دار بودند و مخصوصاً دیشب بنده خدمتشان بودم و با بعضى از آقایان وزرا كه خیلى طول كشید و واقعاً با این حالت كسالت اسباب خستگى براى ایشان فراهم شده به طوری كه امروز صبح كه بنده تلفون كردم معلوم شد آقایان اطباء ایشان را ممنوع داشته‌اند از این كه حركت كنند با وجود این براى وظیفه محترمى كه داشته باید انجام شود و تعطیل نشود به موجب مراسله كه به مجلس نوشته‌اند این است:
چون به واسطه كسالت شدید از حضور در مجلس امروز معذوریم آقایان به ترتیبى كه آقاى آهى صورت آن را قرائت خواهد نمود به مجلس شوراى ملى معرفى می‌گردند. مطالب راجع به دولت را هم آقاى آهى از طرف این جانب به عرض مجلس می‌رساند (نمایندگان- صحیح است)
● معرفى هیئت وزیران وقرائت برنامه دولت از طرف آقاى (آهى) وزیر دادگسترى:
متأسفانه به واسطه كسالت آقاى نخست وزیر به طوری كه به استحضار خاطر محترم نمایندگان رسید ایشان امروز ممنوع بودند از بیرون آمدن از منزل و نتوانستند شرف حضور در مجلس را داشته باشند و به بنده اختیار دادند كه معرفى دولت را هم با مطالب دیگرى كه هست به استحضار مجلس شوراى ملى برسانم.
بنابر تمایلى كه مجلس شوراى ملى اظهار فرمودند به این كه آقاى فروغى به سمت نخست وزیرى انتخاب شوند و كابینه را تشكیل بدهند بر حسب اراده سنیه ملوكانه ایشان مأمور شدند به تشكیل كابینه و هیئت دولت خودشان را تشكیل دادند كه صورت اسامى و سمت هر یك را بنده به استحضار خاطر آقایان نمایندگان محترم می‌رسانم.
آقاى حكمت وزیر پیشه و هنر- آقاى سهیلى وزیر امور خارجه- آقاى مرآت وزیر بهدارى- آقاى دكتر سجادى وزیر راه- آقاى گلشائیان وزیر بازرگانى و اقتصاد- آقاى سرلشكر احمد نخجوان وزیر جنگ- آقاى امان الله جهانبانى وزیر كشور- آقاى على‌اكبر حكیمى وزیر كشاورزى- آقاى دكتر مشرف نفیسى وزارت دارایى- آقاى حمید سیاح زیر پست و تلگراف و تلفن- آقاى دكتر صدیق وزیر فرهنگ- وزارت دادگسترى هم به عهده بنده محول است. قبل از این كه برنامه هیئت دولت را بنده به استحضار خاطر آقایان برسانم اجازه می‌خواهم یك مطالبى را كه اهمیت دارد به اطلاع آقایان نمایندگان و عموم ملت برسانم و آن راجع به املاك و دارایى اعلیحضرت پادشاه سابق است كه آقایان نمایندگان اطلاع دارند انتقالى واقع شده است كه عین مضمون سند انتقال نامه را بنده می‌خوانم:
به نام خداوند متعال
چون از ابتدا تأسیس و تشكیل سلطنت خود پیوسته در فكر عمران و آبادى كشورى بوده و این مطلب را در مقدمه برنامه اصلاحات كشور خود قرار داده بودم و همواره در نظر داشتم این رویه عمران سرمشق كلیه صاحبان زمین و املاك گردد تا موقع خود بتوانم از ثمره این املاك كلیه ساكنین و رعایاى كشور خود را بهره‌مند نمایم، این فرصت در این موقع كه فرزند ارجمند عزیزم اعلیحضرت محمد رضا شاه پهلوى زمام امور كشور را به دست گرفته‌اند حاصل شده است. بنابراین مصالحه نمودم كلیه اموال دارایى خود را (اعم از منقول و غیر منقول و كارخانه‌جات و غیره) از هر قبیل می‌باشد بایشان به مال‌الصلح ده گرم نبات موهوب تا به مقتضاى مصالح كشور به مصارف خیریه فرهنگى و غیره به هر طریقى كه صلاح بدانند برسانند.
اعلیحضرت همایون شاهنشاهى هم نظر به این كه همیشه در فكر آسایش رفاه عموم ملت و ترقیات كشور و پیشرفت امور مملكت و دولت هستند و حسن نیت و حسن فطرتشان هم بر همه ملت و افراد جامعه كاملاً روشن و واضح است اراده فرموده‌اند چنین دستخطى به عهده آقاى نخست وزیر صادر فرمایند كه عین آن را هم بنده قرائت می‌كنم
جناب آقاى نخست وزیر
چون منظور اصلى علیحضرت پدر بزرگوار مادر واگذارى اموال خودشان به ما این بود كه به مصارف خیریه برسد و ما هم باید از هر حیث اسباب آن‌را فراهم آوریم، بنابراین چنین تصمیم نمودند اموالى كه از قبیل املاك و مستغلات و کارخانه‌جات به ما واگذار شدهاست به منظور ترقى كشاورزى و بهبودى حال كارگران و ترقى فرهنگ و بهدارى، به دولت و ملت اعطا نماییم تا برحسب اقتضا و براى انجام منظورهاى بالا یا املاك را به فروش برساند و یا با حفظ و توسعه آبادى آنها در ملك دولت نگاهدارند.
و نیز مقرر می‌داریم كه اگر كسانى باشند كه نسبت به املاك ادعاى غبنى داشته باشند پس از رسیدگى به شكایت آنها از محل همین املاك رفع ادعا بشود.
سى‌ام شهریور ماه ۱۳۲۰
گذشته از این كه اعلیحضرت همایونى این بخشش ملوكانه را فرموده‌اند در نظر دارند كه از دارایى خودشان بخشش‌هاى مهمى براى پیشرفت امور خیریه و بهدارى و فرهنگى و امور دیگر كه اسباب ترقى و آبادى كشور است بفرمایند كه جزئیات آن را عنقریب آقایان نمایندگان محترم و عموم ملت مستحضر خواهد شد كه البته اسباب خوشوقتى و سپاسگذارى و حق‌شناسى همه ماها و عموم ملت است (صحیح است)
با اجازه آقایان محترم برنامه هیئت دولت از این قرار است كه می‌خوانم:
برنامه هیئت دولت همان است كه اصول آن در ضمن نطق اعلیحضرت شاهنشاهى در مجلس شوراى ملى اشعار شدهاست و تفصیل آن از قرار زیر می‌باشد:
۱- در سیاست خارجى دولت مصمم است با رعایت كامل مصالح كشور همكارى نزدیك با دولت‌هایى كه منافع ایران با منافع آنها ارتباط دارد داشته باشد.
۲- اصلاح و رفع نواقص قوانین دادگسترى براى تكمیل امنیت قضایى و نیز تجدید‌نظر در قوانین دیگرى كه با مقتضیات امروز وفق می‌دهد.
۳- تجدید‌نظر در سازمان قواى تأمینه كشور
۴- اصلاحات در امور اقتصادى و مالى كشور از قبیل تعدیل مالیات‌ها به منظور تخفیف تحمیل مالیاتى
تحدید‌نظر در بودجه كشور براى جلوگیرى از هزینه‌هاى كه با مقتضیات كنونى كشوری و لشكرى، خوانائی ندارد و تجدید‌نظر در مقررات بازرگانى، الغاى انحصارهاى غیر ضرورى و اهتمام در پایین آوردن هزینه‌هاى زندگى عمومى
۵- توجه مخصوص به پیشرفت كار كشاورزى و بهبودى زندگى كشاورزان توسعه امور آبیارى منع تدریجى كشت استعمال تریاك تجدید‌نظر در قوانین عمران و اجراى برنامه كشاورزى.
۶- ترقى و تكمیل صنایع به قدر امكان با تمایل این كه كارخانه‌ها به دست افراد و شركت‌هاى غیر‌دولتى اداره شود و انجام در بهبودى زندگى كارگران
۷ – تكمیل راه‌ها و راه‌آهن در حدود استطاعت كشور
۸- املاح قانونى و سازمان كشور با رعایت احتیاجات و توجه به این كه اهالى در اداره امور محلى خود بیشتر شركت داشته باشند.
۹- تكمیل و ترقى تأسیسات فرهنگى و اهتمام در اصلاح اخلاق عمومى
۱۰- توسعه زمان بهدارى و توجه خصوص به بهداشت عمومى بنده از موقع اغتنام مجبورم و عرض می‌كنم با اظهار امیدوارى بكنم به این كه با همكارى صمیمى كه دولت قصد دارد و یقین ثابت هم حاصل است كه بین دولت و مجلس شوراى ملى و نمایندگان محترم برقرار خواهد بود كه بتواند با سعى و كوشش مخصوص و اهتمام كافى كه به عمل خواهد آورد برنامه خودش را به موقع اجرا بگذارد و در انجام این مقصود بنده امیدوارم هیئت دولت با مساعدت و همكارى كامل آقایان نمایندگان محترم موفقیت تام خواهند نمود این كه عرض كردم بنده یعنى از اطراف آقاى نخست وزیر و تمام آقایان همكاران خودم (صحیح است)